దశమ స్కంధము - ఉత్తర : రుక్మిణీదేవి విప్రలంభంబు
- ఉపకరణాలు:
పతి యే రూపము దాల్చినం దదనురూపంబైన రూపంబుతో
సతి దా నుండెడు నట్టి రూపవతి నా చంద్రాస్య నా లక్ష్మి నా
సుతనున్ రుక్మిణి నా యనన్యమతి నా శుద్ధాంతరంగం గళా
చతురత్వంబున శౌరి యిట్లనియెఁ జంచన్మందహాసంబుతోన్.
టీకా:
పతి = భర్త; ఏ = ఏ; రూపము = ఆకృతి, అవతారము; తాల్చినన్ = ధరించిన; తత్ = దానికి; అనురూపంబు = తగినది; ఐన = అయిన; రూపంబు = ఆకృతి, స్వరూపము; తోన్ = తోటి; సతి = ఉత్తమస్త్రీ; తాన్ = తాను; ఉండునట్టి = ఉండెడి; రూపవతిన్ = సౌందర్యవతిని; ఆ = ఆ; చంద్రాస్యన్ = అందగత్తెను; ఆ = ఆ ప్రసిద్ధమైన; లక్ష్మిన్ = లక్ష్మీదేవి అవతారిణిని; ఆ = ఆ; సు = మంచి, చక్కటి; తనునన్ = దేహము కలామెను; రుక్మిణిన్ = రుక్మిణీదేవిని; ఆ = ఆ; అనన్యమతి = ఇతరులెవరిని తలచని; ఆ = ఆ; శుద్ధ = పరిశుద్ధమైన; అంతరంగన్ = అంతరంగము కలామెను; కళా = శృంగార కళలోని; చతురత్వంబునన్ = నేర్పరితనములతో; శౌరి = కృష్ణుడు; ఇట్లు = ఈ విధముగ; అనియె = పలికెను; చంచత్ = మెరుస్తున్న; మందహాసంబు = చిరునవ్వు; తోన్ = తోటి.
భావము:
రూపవతి, తన పతికి అనురూపమైన రూపంతో ప్రవర్తించే లక్ష్మీదేవి అవతారమూ, వివేకవతీ, సౌందర్యవతీ, సౌభాగ్యవతీ, పద్మముఖీ, సద్గుణవతీ, తన ప్రియసతీ అయిన ఆ రుక్మిణీదేవితో శ్రీకృష్ణుడు చిరునవ్వుతో చమత్కారంగా ఇలా అన్నాడు.
- ఉపకరణాలు:
"బలశౌర్యంబుల భోగమూర్తి కులరూపత్యాగ సంపద్గుణం
బుల దిక్పాలురకంటెఁ జైద్యముఖరుల్‌ పూర్ణుల్ ఘనుల్; వారికిన్
నెలఁతా! తల్లియుఁదండ్రియుం సహజుఁడున్ నిన్నిచ్చినంబోక యీ
బలవద్భీరుల వార్ధిలీనుల మముం బాటింప నీ కేటికిన్?
టీకా:
బల = బలములచేతను; శౌర్యంబులన్ = పరాక్రమముచేతను; భోగ = గొప్ప సౌఖ్యములు; మూర్తి = చక్కటి ఆకృతి; కుల = మంచి వంశము; రూప = చక్కదనము; త్యాగ = త్యాగగుణము; సంపత్ = సంపదలు; గుణంబులన్ = మంచిగుణములుతో; దిక్పాలుర = అష్టదిక్పాలకుల {అష్టదిక్పాలకులు - 1 ఇంద్రుడు - తూర్పు దిక్కునకు 2 అగ్ని - ఆగ్నేయ మూలకు 3 యముడు - దక్షిణ దిక్కునకు 4 నిరృతి - నైఋతి మూలకు 5 వరుణుడు - పడమటి దిక్కునకు 6 వాయువు -వాయవ్య మూలకు 7 కుబేరుడు - ఉత్తర దిక్కునకు 8 ఈశానుడు - ఈశాన్య మూలకు పరిపాలకులు}; కంటెన్ = కంటె; చైద్య = శిశుపాలుడు {చైద్యుడు - చేదిదేశపువాడు, శిశుపాలుడు}; ముఖరుల్ = మొదలైనవారు; పూర్ణుల్ = సంపూర్ణవ్యక్తులు; ఘనుల్ = గొప్పవారు; వారి = వారల; కిన్ = కు; నెలతా = పడతీ, స్త్రీ; తల్లియున్ = తల్లి; తండ్రియున్ = తండ్రి; సహజుడున్ = తోడబుట్టినవాడు; నిన్ను = నిన్ను; ఇచ్చినన్ = ఇవ్వబోగా; పోక = వెళ్ళకుండా; ఈ = ఈ; బలవత్ = బలవంతులకు; భీరులన్ = భయపడువారిని; వార్ధి = సముద్రమున; లీనులన్ = అణగియుండువారిని; మమున్ = మమ్ము; పాటింపన్ = అంగీకరించుట; నీ = నీ; కున్ = కు; ఏటికిని = ఎందుకు.
భావము:
“బాలా! బలంలో, శౌర్యంలో, రూపంలో, భోగంలో, కులంలో, త్యాగంలో, సంపదలో, సద్గుణాలలో దిక్పాలుర కంటే చైద్యుడు మొదలైనవారు చాలా గొప్పవారు, పరిపూర్ణులు. అటువంటి శిశుపాలుడితో నీ తల్లీ, తండ్రీ, సోదరుడూ నీకు వివాహము చేద్దాము అనుకుంటే ఒప్పుకోక, నీవు సముద్రగర్భంలో తలదాచుకున్నవాడను, పిరికివాడను అయిన నన్ను ఎందుకు వివాహమాడావు.
- ఉపకరణాలు:
లోకుల నడవడిలోని వారము గాము-
పరులకు మా జాడ బయలు పడదు;
బలమదోపేతులు పగగొండ్రు మా తోడ-
రాజపీఠములకు రాము తఱచు;
శరణంబు మాకు నీ జలరాశి సతతంబు-
నిష్కించనుల మేము; నిధులు లేవు;
కలవారు చుట్టాలు గారు; నిష్కించన-
జనబంధులము; ముక్తసంగ్రహులము;
- ఉపకరణాలు:
గూఢవర్తనులము; గుణహీనులము; భిక్షు
లైన వారిఁ గాని నాశ్రయింప;
మిందుముఖులు దగుల; రిటువంటి మముబోఁటి
వారి నేల దగుల వారిజాక్షి!
టీకా:
లోకుల = లోకుల యొక్క; నడవడి = పద్దతి అనుసరించు; వారము = వాళ్ళము; కాము = కాదు; పరులు = ఇతరుల లెవరి (భక్తులుకాని); కున్ = కి; మా = మా యొక్క; జాడ = విధము; బయలుపడదు = తెలియబడదు; బల = బలము; మద = అష్టమదములు {అష్టమదములు - 1కులము 2విద్య 3సంపద 4ఆచారము 5కీర్తి 6భోగము 7దాతృత్వము 8ఙ్ఞానము ల వలని గర్వములు}; ఉపేతులు = కలవారు; పగగొండ్రు = విరోధింతురు; మా = మా; తోడన్ = తోటి; రాజపీఠములు = సింహాసనముల; కున్ = కడకు; రాము = చేరము; తఱచు = ఎక్కువగా; శరణంబు = రక్షణ నిచ్చు స్థావరము; మా = మా; కున్ = కు; ఈ = ఈ; జలరాశి = సముద్రము; సతతంబున్ = ఎల్లప్పుడు; నిష్కించనులము = ఏది (ప్రారబ్దము) లేనివారము; ఏము = మేము; నిధులు = నిధులు (సంచిత) ఏమీ; లేవు = లేవు; కలవారు = సంపన్నలు; చుట్టాలు = కావలసినవారు; కారు = కారు; నిష్కించన = బీదలైన; జన = వారి; బంధులము = బంధువులము; ముక్త = విడిచిన; సంగ్రహులము = సంపాదన కలవారము (కర్మలు); గూఢవర్తనులము = మరుగున ఉండువారము; గుణహీనులము = గుణాలు(త్రి)లేనివారము; భిక్షులు = ఆశ్రితులు, భిక్షగాళ్ళు; ఐన = అయిన; వారిన్ = వారిని; కాని = తప్పించి; ఆశ్రయింపము = చేరము; ఇందుముఖులున్ = స్త్రీలు, ఆత్మలు {ఇందుముఖులు - చంద్రవదనలు, స్త్రీలు}; తగులుదురు = కూడుదురు; ఇటువంటి = ఇలాంటి; మమున్ = మమ్ము (పరమాత్మను); బోటి = పోలెడి; వారిన్ = వారిని; ఏల = ఎందుకు; తగులన్ = కూడుట {ఏలతగులన్ – ఎందుకు కూడుట, కూడకూడదు}; వారిజాక్షి = పద్మాక్షి.
భావము:
అందంగా కదలాడే కన్నులు గల లోలాక్షీ! మా నడవడి లోకులకు భిన్నమైనది. మా జాడ ఇతరులకు అంతుపట్టదు. బలవంతులతో శత్రుత్వం పెట్టుకుంటాము. రాజసింహాసనాల కోసం ఆశపడము. సముద్రమే ఎప్పడూ మాకు ఆశ్రయస్థానం. ఏమీ లేని వాళ్ళము. ధన హీనులము. గుణ హీనులము. పేదలతో తప్ప ధనవంతులతో స్నేహం చేయము. రహస్య వర్తనులము. భిక్షకులను ఆశ్రయిస్తాము. ఇటువంటివారిని స్త్రీలు వరిస్తారా? ఈలాంటి గుణాలున్న నన్ను నీవెందుకు వలచావు.
- ఉపకరణాలు:
సిరియును వంశము రూపును
సరియైన వివాహసఖ్య సంబంధంబుల్
జరుగును; సరి గాకున్నను
జరగవు; లోలాక్షి! యెట్టి సంసారులకున్.
టీకా:
సిరియును = సంపదలు; వంశము = కులము; రూపును = రూపము; సరి = సమానముగా; ఐన = ఉన్న ఎడల; వివాహ = వైవాహిక; సఖ్య = సఖ్యత; సంబంధంబుల్ = బాంధవ్యాలు; జరుగును = సరిగా నడచును; సరి = సమానము; కాకున్నను = లేనిచో; జరగవు = సరిగా నడవవు; లోలాక్షీ = స్త్రీ {లోలాక్షీ - చలించు కన్నులు కలామె, స్త్రీ}; ఎట్టి = ఎలాంటి; సంసారుల్ = గృహస్థాశ్రమవాసుల; కున్ = కి ఐనై సరే.
భావము:
అందమైన కన్నులున్న చిన్నదానా! లోకంలో ఎటువంటి వారికైనా వియ్యమైనా నెయ్యమైనా సంపద, సౌందర్యం, వంశం సమానంగా ఉన్నప్పుడే శోభిస్తుంది. లేకపోతే సంబంధాలు సరిగా జరుగవు.
- ఉపకరణాలు:
తగదని యెఱుఁగవు మమ్ముం
దగిలితివి మృగాక్షి! దీనఁ దప్పగు; నీకుం
దగిన మనుజేంద్రు నొక్కనిఁ
దగులుము; గుణహీనజనులఁ దగునే తగులన్?
టీకా:
తగదు = తగినది కాదు; అని = అని; ఎరుగవు = నీకు తెలియదు; మమ్మున్ = మమ్మల్ని; తగిలితివి = వరించితివి; మృగాక్షీ = ఇంతి {మృగాక్షి - లేడివంటి కన్నులు కలామె, స్త్రీ}; దీనన్ = దీనివలన; తప్పు = లోపము; అగున్ = వచ్చును; నీ = నీ; కున్ = కు; తగిన = తగినవాడైన; మనుజేంద్రుని = నరేంద్రుని; ఒక్కనిన్ = ఒక్కడిని; తగులుము = చేరుము, పట్టుకొనుము; గుణహీన = గుణములే లేని; జనులన్ = వారిని; తగునే = యుక్తమేనా; తగులన్ = చేరుట.
భావము:
ఓ హరిణాక్షీ! గుణహీనులతో సంబంధం తగదు కదా. నా సంబంధం తగినది కాదని గ్రహించలేకపోయావు; తెలియక నన్ను వివాహమాడావు; పొరపాటు చేశావు. పోనీలే ఇప్పుడు, నీకు తగిన రాజేంద్రుడిని మరెవరినైనా వివాహమాడు.
- ఉపకరణాలు:
సాల్వ జరాసంధ చై ద్యాది రాజులు-
చెలఁగి నన్ వీక్షించి మలయుచుండ
నది గాక రుక్మి నీ యన్నయు గర్వించి-
వీర్యమదాంధుఁ డై వెలయుచున్న
వారి గర్వంబులు వారింపఁగాఁ గోరి-
చెలువ! నిన్నొడిచి తెచ్చితిమి; గాని
కాంతా తనూజార్థ కాముకులము గాము-
కామమోహాదులఁ గ్రందుకొనము;
- ఉపకరణాలు:
విను; ముదాసీనులము; క్రియావిరహితులము
పూర్ణులము మేము; నిత్యాత్మబుద్ధితోడ
వెలుఁగుచుందుము గృహదీపవిధము మెఱసి;
నవలతాతన్వి! మాతోడ నవయ వలదు."
టీకా:
సాల్వ = సాల్వుడు; జరాసంధ = జరాసంధుడు; చైద్య = శిశుపాలుడు; ఆది = మున్నగు; రాజులు = రాజులు; చెలగినన్ = చెలరేగి; నన్ = నన్ను; వీక్షించి = చూసి; మలయుచుండన్ = ద్వేషించుచుండగా; అదిగాక = వీరేకాక, ఇంతేకాక; రుక్మి = రుక్మి; నీ = నీ యొక్క; అన్నయున్ = సోదరుడు; గర్వించి = మదించి; వీర్య = వీరత్వముచేత; మద = కొవ్వెక్కి; అంధుడు = కళ్ళుకనిపించనివాడు; ఐ = అయ్యి; వెలయుచున్న = ప్రకాశించుచుండగా; వారిన్ = వారి యొక్క; గర్వంబులున్ = అహంకారములను; వారింపగాన్ = అణచివేయవలెనని; కోరి = తలచి; చెలువ = సుందరి; నిన్నున్ = నిన్ను; ఒడిచి = పట్టుకొని; తెచ్చితిమి = తీసుకొని వచ్చాము; కాని = అంతే తప్పించి; కాంతా = స్త్రీల; తనూజ = సంతానము; అర్థ = ధనము లందు; కాముకులము = లాలస కలవారము; కాము = కాదు; కామమోహాదులన్ = అరిషడ్వర్గములచేత {అరిషడ్వర్గములు - 1కామ 2క్రోధ 3లోభ 4మోహ 5మద 6మాత్సర్యములు అను ఆరు శత్రువుల వలె నాశము చేయునవి}; క్రందుకొనము = చిక్కుపడము; వినుము = వినుము; ఉదాసీనులము = దేనినంటక ఉండువారము; క్రియారహితులము = కర్మలంటనివారము; పూర్ణులము = అంతట నిండి యుండువారము; మేము = మేము; నిత్య = శాశ్వతమైన; ఆత్మ = ఆత్మలము అను; బుద్ధి = ఙ్ఞానము; తోడన్ = కలిగి; వెలుగుచుందుము = ప్రకాశించుచుందుము; గృహ = ఇంటిలోని; దీప = దీపము; విధమున్ = వలె; మెఱసి = కాంతివంతమై; నవలతాతన్వి = రుక్మిణీదేవి {నవలతాతన్వి - నవ (లేత) లత వంటి తన్వి (దేహము కలామె), అందమైన స్త్రీ}; మా = మా; తోడన్ = తోటి; నవయ = శ్రమపడ; వలదు = వద్దు.
భావము:
ఓ లతాంగీ! సాల్వభూపతి జరాసంధుడు, చేది రాజు శిశుపాలుడు మున్నగు రాజులు చెలరేగి ద్వేషంతో నా వెనుక పడుతున్నారు. నీ సోదరుడైన రుక్మి బలగర్వంతో మిడిసిపడుతున్నాడు. వారి అహంకారాన్ని అణచటానికి మాత్రమే, ఆనాడు నిన్ను బలవంతంగా తీసుకుని వచ్చాను. అంతేకాని, కాంతల పట్ల, సంతానం పట్ల, ఐశ్వర్యంపట్ల ఆసక్తి కలిగి కాదు. కామ మోహములకు మేము లోనుకాము. ఉదాసీనులము. క్రియారహితులము. పరిపూర్ణులము. నాలుగు గోడల మధ్య వున్న దీపం లాగ నిత్యాత్మ బుద్ధితో వెలుగుతుంటాము. అటువంటి మమ్మల్ని కట్టుకొని ఎందుకు బాధపడతావు.”
- ఉపకరణాలు:
అని యిట్లు భగవంతుడైన హరి దన్నుఁ బాయక సేవించుటం బ్రియురాలను, పట్టంపుదేవి ననియెడి రుక్మిణి దర్పంబు నేర్పున నుపసంహరించి యూరకుండిన నమ్మానవతి యప్రియంబులు నపూర్వంబులు నైన మనోవల్లభు మాటలు విని దురంతంబైన చింతాభరంబున సంతాపంబు నొందుచు.
టీకా:
అని = అని; ఇట్లు = ఈ విధముగ; భగవంతుడు = షడ్గుణైశ్వర్యసంపన్నుడు; ఐన = అయిన; హరి = కృష్ణుడు; తన్ను = తనను; పాయక = విడువకుండా; సేవించుటన్ = కొలచుటచేత; ప్రియురాలు = ఇష్టురాలిని; అను = అనెడి; పట్టపుదేవిని = ప్రధాన భార్యను; అనియెడి = అనెడి; రుక్మిణి = రుక్మిణీదేవి; దర్పంబున్ = అహంకారమును; నేర్పునన్ = చాతుర్యముతో; ఉపసంహరించి = అణచివేసి; ఊరకుండినన్ = నిశ్శబ్దముగా ఉండగా; ఆ = ఆ; మానవతి = మానవంతురాలు; అప్రియంబులు = అయిష్టదాయకములు; అపూర్వంబులున్ = మునుపు లేనివి; ఐన = అయిన; మనోవల్లభు = భర్త యొక్క {మనోవల్లభుడు - మనసుకు ప్రియుడు, భర్త}; మాటలు = పలుకులు; విని = విని; దురంతంబు = అణచుకోలే నంతది; ఐన = అయిన; చింతా = దుఃఖ; భరంబునన్ = అతిశయముచేత; సంతాపంబున్ = మిక్కిలి బాధను; ఒందుచున్ = పొందుతు.
భావము:
అని భగవంతుడైన శ్రీకృష్ణుడు పలికాడు. ప్రతినిత్యం తనను సేవిస్తూ, పట్టపురాణిని అనే గర్వంతో ఉన్న రుక్మిణి ఆత్మాభిమానం అంతా అలా నేర్పుగా పలికి తొలగించాడు. తన ప్రాణప్రియుని నోట ఆ మానవతి ఇంతకు ముందు ఎన్నడూ వినని అప్రియమైన మాటలు విని, అంతులేని ఆవేదనతో బాధపడింది.
- ఉపకరణాలు:
కాటుక నెఱయంగఁ గన్నీరు వరదలై-
కుచకుంభయుగళ కుంకుమము దడియ
విడువక వెడలెడు వేఁడినిట్టూర్పుల-
లాలితాధర కిసలయము గందఁ
జెలువంబు నెఱిదప్పి చిన్నఁవోవుచు నున్న-
వదనారవిందంబు వాడు దోఁప
మారుతాహతిఁ దూలు మహిత కల్పకవల్లి-
వడువున మేన్ వడవడ వడంకఁ
- ఉపకరణాలు:
జిత్త మెఱియంగఁ జెక్కిటఁ జేయ్యి సేర్చి
కౌతుకం బేది పదతలాగ్రమున నేల
వ్రాసి పెంపుచు మో మరవాంచి వగలఁ
బొందె మవ్వంబు గందిన పువ్వుఁబోలె.
టీకా:
కాటుక = కంటి కాటుక; నెఱయంగన్ = కారిపోతుండగా; కన్నీరు = కన్నీళ్ళు; వరదలు = ప్రవాహములు; ఐ = అయ్యి; కుచ = పాలిండ్లు అను; కుంభ = కుంభముల; యుగళ = ద్వయము నందలి; కుంకుమమువ్ = కుంకుమపూత; తడియన్ = తడిసిపోగా; విడువక = వదలకుండా; వెడలెడు = వస్తున్న; వేడి = వేడి; నిట్టూర్పులన్ = నిట్టూర్పుల వలన; లాలిత = మనోజ్ఞమైన; అధర = కింది పెదవి అనెడి; కిసలయమున్ = చిగురాకు; కందన్ = కందిపోగా; చెలువంబు = కళ; నెఱిన్ = బాగా; తప్పి = తగ్గిపోయి; చిన్నపోవు = చిన్నబోతు; ఉన్న = ఉన్నట్టి; వదన = మోము అను; అరవిందంబు = పద్మము; వాడు = వాడిపోవుట; తోపన్ = కనబడగా; మారుతా = గాలి; ఆహతి = సోకుటచేత; తూలు = తూలిపడిపోయెడి; మహిత = గొప్ప; కల్పక = పారిజాత; వల్లి = తీగ; వడుపునన్ = వలె; మేన్ = దేహము; వడవడ = వడవడ అని {వడవడ - వణకు టందలి ధ్వన్యనుకరణ}; వడంకన్ = వణకగా; చిత్తము = మనస్సు; ఎరియంగన్ = వికలముకాగా; చెక్కిటన్ = చెక్కిలి పై; చెయ్యి = చేతిని; చేర్చి = చేర్చి; కౌతుకంబు = కుతూహలము; ఏది = పోయి; పదతల = పాదము యొక్క; అగ్రమునన్ = బొటకనవేలితో; నేలన్ = నేలమీద; వ్రాసి = రాసి; పెంపుచున్ = పెంచుతూ; మోము = ముఖమును; అర = సగము; వాంచి = వంచుకొని; వగలన్ = దుఃఖములను; పొందెన్ = పొందెను; మవ్వంబున్ = కోమలత్వము; కందిన = మాసి ఎఱ్ఱబారిన; పువ్వు = పూవు; బోలెన్ = వలె.
భావము:
కాటుకతో నిండిన కన్నీ టిధారలు కుచ కుంభముల మీది కుంకుమను తడిపివేశాయి. ఆగకుండా వస్తున్న వేడినిట్టూర్పుల వలన, చిగురుటాకు వంటి అందమైన పెదవి కందిపోయింది. ముఖపద్మం కళ కోల్పోయి వాడిపోయింది. గాలితాకిడికి తూలిపోతున్న కల్పవల్లి వలె నెమ్మేను వడ వడ కంపించింది, ఈవిధంగా రుక్మిణి మనస్సు బాధపడుతుండగా, చెక్కిలిపై చేయిచేర్చి దీనంగా కాలితో నేలను రాస్తూ, ముఖం వంచుకుని, సౌకుమార్యం కోల్పోయిన పూవులాగా వ్యాకులపాటు చెందింది.
- ఉపకరణాలు:
అలికుల వేణి తన్నుఁ బ్రియుఁ డాడిన యప్రియభాష లిమ్మెయిన్
సొలవక కర్ణరంధ్రముల సూదులు సొన్పిన రీతిఁగాఁగ బె
బ్బులి రొద విన్న లేడి క్రియఁ బొల్పఱి చేష్టలు దక్కి నేలపై
వలనఱి వ్రాలెఁ గీ లెడలి వ్రాలిన పుత్తడిబొమ్మ కైవడిన్.
టీకా:
అలికులవేణి = రుక్మిణీదేవి {అలికులవేణి - తుమ్మెదల బారును పోలిన జడ కలామె, రుక్మిణి}; తన్నున్ = ఆమెను; ప్రియుడు = పెనిమిటి; ఆడిన = అనిన; అప్రియ = కఠినమైన; భాషలు = మాటలు; ఇమ్మెయిన్ = ఈ విధముగ; సొలవక = వెనుదీయక; కర్ణ = చెవుల; రంధ్రములన్ = కన్నములలోకి; సూదులు = సూదులు; సొన్పిన = గుచ్చిన; రీతి = అట్లు; కాగన్ = అవ్వగా; బెబ్బులి = పెద్దపులి; రొదన్ = కాండ్రింపును; విన్న = వినినట్టి; లేడి = జింక; క్రియన్ = వలె; పొల్పు = స్థైర్యము; అఱి = నశించి; చేష్టలు = కదలికలు; తక్కి = తప్పి; నేలన్ = భూమి; పైన్ = మీద; వలను = తెలివి; అఱి = తప్పి; వ్రాలెన్ = పడిపోయెను; కీలు = కీళ్ళు; ఎడలి = వదలి; వ్రాలిన = పడిపోయిన; పుత్తడిబొమ్మ = బంగారుబొమ్మ; కైవడిన్ = వలె.
భావము:
ఆ సుకుమారిని తన ప్రియుడు తనతో పలికిన ఆ అప్రియమైన పలుకులు చెవులలో సూదులు పెట్టి పొడిచినట్లు బాధ పెట్టాయి. పెద్దపులి గాండ్రింపు విన్న లేడి లాగ కీలుతప్పి క్రింద పడిపోయిన బంగారు బొమ్మ లాగా, నిశ్చేష్టురాలై నేలపైకి వాలిపోయింది.
- ఉపకరణాలు:
ఇట్లు వ్రాలిన.
టీకా:
ఇట్లు = ఇలా; వ్రాలిన = పడిపోగా.
భావము:
అలా పట్టపురాణి రుక్మిణీదేవి నేలపైకి వాలిపోగా....
- ఉపకరణాలు:
ప్రణతామ్నాయుఁడు కృష్ణుఁ డంతఁ గదిసెన్ బాష్పావరుద్ధారుణే
క్షణ విస్రస్త వినూత్నభూషణ దురుక్తక్రూర నారాచ శో
షణ నాలింగితధారుణిన్ నిజకులాచారైక సద్ధర్మ చా
రిణి విశ్లేషిణి వీతతోషిణిఁ బురంధ్రీగ్రామణిన్ రుక్మిణిన్.
టీకా:
ప్రణతామ్నాయుడు = కృష్ణుడు {ప్రణతామ్నాయుడు - నమస్కరించిన వేదములు కలవాడు, కృష్ణుడు}; కృష్ణుడు = కృష్ణుడు; అంతన్ = అంతట; కదిసెన్ = సమీపించెను; బాష్పా = కన్నీటిచే; అవరుద్ధ = ఆవరింపబడుటచేత; అరుణ = ఎఱ్ఱబారిన; ఈక్షణన్ = కన్నులు కలామెను; విస్రస్త = వీడిపడిన; వినూత్న = సరికొత్త; భూషణన్ = ఆభరణములు కలామెను; దురుక్త = చెడ్డమాటలు అను; క్రూర = భీకరమైన; నారాచ = బాణములచే; శోషణన్ = శోషిల్లి నామెను; ఆలంగితధారుణిన్ = నేలపై పడిపోయి నామెను {ఆలంగిత ధారుణి - ఆలింగనము చేసికొన్న నేల కలామె, నేలపై పడిపోయినామె}; నిజ = తన; కుల = వంశ; ఆచార = ఆచరము లందు; ఏకన్ = నిష్ఠ కలామెను; సత్ = మంచి; ధర్మ = ధర్మమున; చారిణిన్ = మెలగు నామె; విశ్లేషిణిన్ = విశ్లేషించు నేర్పరిని; వీత = పోయిన; తోషిణిన్ = సంతోషము కలామెను; పురంధ్రీ = ఇల్లాండ్రలో; గ్రామణిన్ = ఉత్తమురాలిని; రుక్మిణిన్ = రుక్మిణిని.
భావము:
వేదవేద్యుడైన శ్రీకృష్ణుడు కన్నీటితో నిండి ఎఱ్ఱపడ్డ నేత్రాలతో చెదరిన భూషణాలతో ఆ కఠోరపు పలుకుల ములుకుల వలన కలిగిన అలజడితో నేలపై పడి పోయిన ఆ సద్వంశ సంభూతురాలూ, శోకసంతప్తురాలూ, సహధర్మచారిణి, సాధ్వీశిరోమణీ అయిన రుక్మిణీదేవి దగ్గరకు వెళ్ళాడు.
- ఉపకరణాలు:
కని సంభ్రమంబునఁ దనువునం దనువుగా-
ననువునఁ జందనం బల్ల నలఁది
కన్నీరు పన్నీటఁ గడిగి కర్పూరంపుఁ-
బలుకులు సెవులలోఁ బాఱ నూఁది
కరమొప్ప ముత్యాలసరుల చి క్కెడలించి-
యురమునఁ బొందుగా నిరవుకొలిపి
తిలకంబు నునుఫాలఫలకంబుపైఁ దీర్చి-
వదలిన భూషణావళులఁ దొడిగి
- ఉపకరణాలు:
కమలదళ చారు తాలవృంతమున విసరి
పొలుచు పయ్యెదఁ గుచములఁ బొందుపఱిచి
చిత్త మిగురొత్త నొయ్యన సేదఁదీర్చి
బిగియఁ గౌఁగిటఁ జేర్చి నె మ్మొగము నిమిరి.
టీకా:
కని = చూచి; సంభ్రమంబునన్ = తొట్రుపాటుతో; తనువునన్ = ఆమెదేహమునందు; తనువుగాన్ = ఆప్యాయముగా; అనువునన్ = పొందికగా; చందనంబు = మంచిగంధమును; అల్లన్ = మెల్లగా; అలది = పూసి; కన్నీరున్ = కన్నీటిని; పన్నీటన్ = పన్నీరుతో; కడిగి = శుభ్రముచేసి; కర్పూరంపు = కర్పూరము; పలుకులు = చిన్నచిన్న ముక్కలు; చెవుల = చెవుల; లోన్ = లోపలికి; పాఱన్ = వ్యాపించునట్లుగా; ఊది = ఊది; కరము = మిక్కిలి; ఒప్పన్ = చక్కగా; ముత్యాల = ముత్యాల; సరులన్ = పేటలను, దండలను; చిక్కు = చిక్కును; ఎడలించి = విడదీసి; ఉరమునన్ = వక్షస్థలమున; పొందుగా = పొందికగా; ఇరవుకొలిపి = స్థానములో నమర్చి; తిలకంబున్ = బొట్టును; నును = నున్నని; ఫాల = నొసలి; ఫలకంబు = ఫలకము; పైన్ = మీద; తీర్చి = దిద్ది; వదలిన = వీడిన; భూషణా = ఆభరణముల; అవళులున్ = వరుసలను; తొడిగి = ధరింపజేసి; కమలదళ = తామరరేకులచేత; చారు = అందమైన; తాలవృంతమునన్ = తాటాకువిసనకఱ్ఱతో; విసరి = విసిరి; పొలుచు = జారిపోయిన; పయ్యెదన్ = పైటను; కుచములన్ = స్తనములపై; పొందుపరచి = సర్దిపెట్టి; చిత్తము = మనస్సు; ఇగురొత్తన్ = వికాసము నొందునట్లు; ఒయ్యనన్ = తిన్నగా; సేదదీర్చి = బడలిక పోగొట్టి; బిగియన్ = గట్టిగా; కౌగిటన్ = కౌగిలిలో; చేర్చి = అదుముకొని; నెఱి = నిండు; మొగమున్ = ముఖమును; నిమిరి = నిమిరి.
భావము:
శ్రీకృష్ణుడు వేగిరంగా ఆమె దేహానికి బాగా మంచిగంధం పూశాడు. కర్పూరపు పలుకుల్ని చెవులలో ఊదాడు. పన్నీటితో కన్నీటిని కడిగాడు. ముత్యాల మాలల చిక్కు తీసి వక్షస్థలం మీద సరిచేసాడు. ముఖాన తిలకం సరిదిద్దాడు. జారిపోయిన భూషణాలను అన్నిటినీ చక్క చేసాడు. తామరరేకుల విసనకఱ్ఱతో విసిరాడు. పైటను సరిచేసాడు. ముఖం నిమిరాడు. గట్టిగా కౌగలించుకుని సేదదీర్చి హృదయానందం కలిగించాడు.
- ఉపకరణాలు:
నెరులుగల మరునీలంపు టురుల సిరుల
నరులుగొనఁ జాలి నరులను మరులు కొలుపు
యిరులు గెలిచిన తుమ్మెద గఱులఁ దెగడు
కురుల నులిదీర్చి విరు లిడి కొప్పువెట్టి.
టీకా:
నెరులుగల = ఉంగరాలు తిరిగిన; మరు = మన్మథుని; నీలంపు = నల్లని; ఉరులన్ = ఉచ్చుల; సిరులన్ = సమృద్ధులు; అరులు = కప్పములుగా; కొనజాలి = తీసుకొన గలిగి; నరులను = మానవులను; మరులుకొలుపు = మోహింప జేసెడి; ఇరులున్ = చీకట్లను; గెలిచిన = జయించిన; తుమ్మెద = తుమ్మెద; గఱులన్ = రెక్కలను; తెగడు = పరిహాసము చేయు; కురులన్ = తలవెంట్రుకల; నులిన్ = చిక్కు; తీర్చి = విడదీసి; విరులు = పువ్వులు; ఇడి = పెట్టి; కొప్పు = జుట్టుముడి; పెట్టి = వేసి.
భావము:
తుమ్మెదరెక్కలను మించిన, మానవుల్ని మరులుగొలిపే వినీల కుంతలాలను చక్కగా దువ్వి కొప్పుతీర్చి పూలతో అలంకరించాడు.
- ఉపకరణాలు:
మురసంహరుఁ డిందిందిర
గరుదనిలచలత్ప్రసూనకలికాంచిత సుం
దరశయ్యఁ జేర్చె భీష్మక
వరపుత్రిన్ నుతచరిత్ర వారిజనేత్రన్.
టీకా:
మురసంహరుడు = కృష్ణుడు; ఇందిందిర = తుమ్మెద; గరుత్ = రెక్కల; అనిల = గాలిచేత; చలత్ = కదులుతున్న; ప్రసూన = పూలచే; కలికా = మొగ్గలచే; అంచిత = అలంకరింపబడిన; సుందర = అందమైన; శయ్యన్ = పాన్పుపై; చేర్చెన్ = చేర్చెను; బీష్మకవరపుత్రిన్ = రుక్మిణీదేవిని {బీష్మక వర పుత్రి - భీష్మకుని ఉత్తమమైన కుమార్తె, రుక్మిణి}; నుత = కొనియాడదగిన; చరిత్రన్ = నడవడిక కలామెను; వారిజనేత్రన్ = పద్మాక్షిని.
భావము:
మురాసురుని సంహరించినవాడు, శ్రీకృష్ణుడు శీలవతీ కమలలోచన, భీష్మకుని ఇంట అవతరించిన సాక్షాత్తు లక్ష్మీదేవీ అయిన రుక్మిణిని తుమ్మెదల రెక్కల గాలికి కదులుతున్న పూలతో కూడిన అందమైన పాన్పు పైకి చేర్చాడు.
- ఉపకరణాలు:
ఇట్లు పానుపునం జేర్చి మృదుమధుర భాషణంబుల ననునయించిన.
టీకా:
ఇట్లు = ఈ విధముగా; పానుపునన్ = పక్కమీదకి; చేర్చి = తీసుకువెళ్ళి; మృదు = మృదువైనట్టి; మధుర = తియ్యని; భాషణంబులన్ = మాటలతో; అనునయించినన్ = ఊరడింపగా;
భావము:
ఈవిధంగా పాన్పుపైచేర్చి మనోహరమైన మధురవాక్కులతో ఊరడించగా....
- ఉపకరణాలు:
పురుషోత్తము ముఖకోమల
సరసిజ మయ్యిందువదన సవ్రీడా హా
సరుచిస్నిగ్ధాపాంగ
స్ఫుర దవలోకనము లొలయఁ జూ చిట్లనియెన్.
టీకా:
పురుషోత్తము = కృష్ణుని; ముఖ = మోము అను; కోమల = మృదువైన; సరసిజమున్ = పద్మమును; ఆ = ఆ యొక్క; ఇందువదన = రుక్మిణి; సవ్రీడా = సిగ్గుతో కూడిఉన్న; హాస = నవ్వు యొక్క; రుచి = కాంతిచేత; స్నిగ్ద = మెరుస్తున్న; అపాంగ = కడకంట; స్ఫురత్ = ప్రకాశ మగుచున్న; అవలోకనములు = చూపులు; ఒలయన్ = ఒలుకుతుండ; చూచి = చూసి; ఇట్లు = ఈ విధముగ; అనియెన్ = పలికెను.
భావము:
చంద్రబింబం వంటి మోము కల ఆ రుక్మిణీదేవి పురుషోత్తముని అందమైన ముఖారవిందాన్ని సిగ్గు తోకూడిన స్నిగ్ధమైన చూపులతో చూస్తూ ఇలా అన్నది.