దశమ స్కంధము - ఉత్తర : ధర్మరాజాదుల అవబృథంబు
- ఉపకరణాలు:
అంత ధర్మనందనుండు ఋత్విగ్గణంబులను సదస్యులను బహుదక్షిణలం దనిపి వివిధార్చనలం బూజించి యవభృథస్నానక్రియా పరితోషంబున.
టీకా:
అంతన్ = పిమ్మట; ధర్మనందనుండు = ధర్మరాజు; ఋత్విక్ = యాజ్ఞకుల; గణంబులను = సమూహములను; సదస్యులను = యజ్ఞ విధి పరీక్షాధికారులను; బహు = పెక్కువిధములైన; దక్షిణలన్ = దక్షిణలతో; తనిపి = తృప్తిపరచి; వివిధ = నానా విధ; అర్చనలన్ = పూజలచేత; పూజించి = అర్చించి; అవభృథస్నాన = అవభృథస్నానము అను {అవభృథము - యజ్ఞము కడపట న్యూనాతిరిక్తదోష పరిహారార్థము చేయు స్నాన కర్మము}; క్రియా = కార్యక్రమమువలని; పరితోషంబునన్ = సంతోషముతో.
భావము:
అటు పిమ్మట, ధర్మరాజు యజ్ఞం చేయించిన ఋత్విక్కులను, యజ్ఞానికి విచ్చేసిన సదస్యులను అనేక దక్షిణలతో తృప్తిపొందించి, వివిధ విధాలుగా పూజించి యాగాంతంలో చేసే అవభృథస్నానానికి బయలుదేరాడు.
- ఉపకరణాలు:
మురజ, మృదంగ, గోముఖ, శంఖ, డిండిమ,-
పణవాది రవము లంబరము నిండఁ,
గవి, సూత, మాగధ, గాయక, వంది, వై-
తాళిక వినుతు లందంద బెరయ,
వితతమర్దళ వేణు వీణారవంబుల-
గతులకు నర్తకీగతులు సెలఁగఁ,
దరళ విచిత్రక ధ్వజపతాకాంకిత-
స్యందన గజ వాజిచయములెక్కి
- ఉపకరణాలు:
సుత, సహోదర, హిత, పురోహితజనంబు
గటక, కేయూర, హార, కంకణ, కిరీట,
వస్త్ర, మాల్యానులేపనవ్రాతములను
విభవ మొప్పారఁ గైసేసి వెడల నంత.
టీకా:
మురజ = డోలు; మృదంగ = మద్దెల; గోముఖ = ఆవుమెడరూపుచర్మవాద్యము; శంఖ = శంఖము; డిండిమ = డిండిమము {డిండిమము - రాయడిగిడిగిడిమను వాద్యవిశేషము}; పణవ = ఉడుక; ఆది = మున్నగువాని; రవములు = ధ్వనులు; అంబరమున్ = మిన్ను, ఆకాశము; నిండన్ = నిండిపోగా; కవి = కవుల; సూత = భట్రాజుల; మాగధ = వంశావళి చదువువారి; గాయక = కీర్తించువారి; వంది = స్తుతిపాఠకుల; వైతాళిక = మేలుకొలుపువారి; వినుతులన్ = స్తోత్రములను; అందందన్ = మాటిమాటికి; బెరయన్ = వ్యాపిస్తుండగా; వితత = అనేకమైన; మర్దళ = మద్దెలల; వేణు = పిల్లనగ్రోవుల; వీణా = వీణల; రవంబులన్ = ధ్వనులందలి; గతుల్ = గతులు, నడకలు {గతులు - సంగీతమునందలి ధ్వని భేదములు}; కున్ = కు; నర్తకీ = నర్తకీమణుల యొక్క; గతులు = నడకలు, నాట్య విధములు; చెలగన్ = చెలరేగుతుండగా; తరళ = చలిస్తున్న; విచిత్రక = చిత్రవర్ణములుకల; ధ్వజ = స్తంభములయొక్క; పతాక = జండాలచే; అంకిత = గుర్తుపెట్టబడిన; స్యందన = రథములు; గజ = ఏనుగులు; వాజి = గుఱ్ఱముల; చయములున్ = సమూహములను; ఎక్కి = ఎక్కి; సుత = కొడుకులు; సహోదర = తోడబుట్టిన వారు; హిత = ఆప్తులు; పురోహిత = పురోహితులు; జనంబు = ప్రజలు; కటక = కాలి అందెల; కేయూర = భుజకీర్తులు, బాహుపురులు; హార = ముత్యాలపేరులు; కంకణ = చేతికడియములు; కిరీట = తలమీది కిరీటములు; వస్త్ర = బట్టలు; మాల్య = పూలదండలు; అనులేపన = మైపూతల; వ్రాతములను = సమూహములను; విభవము = వైభవము; ఒప్పారన్ = అతిశయించగా; వెడలన్ = బయలుదేరగా; అంత = అంతట.
భావము:
అవభృథ సాన్నానికి బయలుదేరిన ధర్మరాజుని ఆయన కుమారులూ, సోదరులూ, మిత్రులూ. పురోహితులూ హారకేయూర కటకకంకణ కిరీటాది భూషణాలను చక్కగా అలంకరించుకుని, ధ్వజ పతాకాలతో కూడిన రథాలు గుఱ్ఱాలు ఏనుగులు ఎక్కి మహావైభవంతో అనుసరించారు. ఆ సమయంలో, నింగి నిండేలా డోలు, మృదంగము, గోముఖము, శంఖము, డిండిమము, పణవము మున్నగు నానావిధ వాద్యాల ధ్వనులు మ్రోగసాగాయి. కవి, సూత, వైతాళిక, వంది మాగధుల పొగడ్తలు మించసాగాయి. వేణు వీణారవాలకు అనుకూలంగా నాట్యకత్తెలు నృత్యం చేయసాగారు.
- ఉపకరణాలు:
మఱియు యదు, సృంజయ, కాంభోజ, కురు, కేకయ, కోసల, భూపాల ముఖ్యులు చతుర్విధ సేనాసమేతులై ధరణి గంపింప వెన్నడి నడతేర, ఋత్విఙ్నికాయంబును సదస్యులను బ్రహ్మ ఘోషంబు లొలయ మున్నిడికొని, శోభమానానూన ప్రభాభాసమాన సువర్ణమయమాలికా దివ్యమణిహారంబులు గంఠంబునం దేజరిల్ల, నున్నత జవాశ్వంబులం బూన్చిన పుష్పరథంబుఁ గళత్ర సమేతుండై యెక్కి, యతిమనోహర విభవాభిరాముండై చనుదెంచు చుండె; నప్పుడు వారాంగనా జనంబులు దమ తమ వారలం గూడికొని.
టీకా:
మఱియున్ = ఇంకను; యదు = యదువంశపు; సృంజయ = సృంజయ దేశములకు; కాంభోజ = కాంభోజ దేశమునకు; కురు = కురువంశపు; కేకయ = కేకయ దేశములకు; కోసల = కోసల దేశములకు; భూపాల = రాజలు; ముఖ్యులు = మొదలగువారు; చతుర్విధ = గజరథహయపదాతి దళ; సేనా = సేనలతో; సమేతులు = కూడినవారు; ఐ = అయ్యి; ధరణి = భూమి; కంపింపన్ = కంపిస్తుండగా; వెన్నడి = వెన్నంటి; నడతేరన్ = నడచి రాగా; ఋత్విక్ = ఋత్విక్కుల; నికాయంబును = సమూహములను; సదస్యులను = యజ్ఞ విధి పరీక్షాధికారులను; బ్రహ్మ = వేదపఠన; ఘోషంబులు = ధ్వనులు; ఒలయన్ = వ్యాపిస్తుండగా; మున్ను = ముందుపక్క; ఇడికొని = ఉంచుకొని; శోభమాన = వెలుగుతున్న; అనూన = మిక్కుటమైన; ప్రభా = కాంతులతో; భాసమైన = తేజరిల్లుతున్న; సువర్ణ = బంగరముతో; మయ = నిండుగా గల; మాలికా = దండలు; దివ్య = దివ్యమైన; మణి = రత్నాల; హారంబులు = కంఠహారములు; కంఠంబునన్ = మెడల యందు; తేజరిల్లన్ = మెరుస్తుండగా; ఉన్నత = ఎత్తైన; జవ = మిక్కిలి వేగము కల; అశ్వంబులన్ = గుఱ్ఱములను; పూన్చిన = కట్టిన; పుష్పరథంబున్ = పూలరథమును; కళత్ర = భార్యలతో; సమేతుండు = కూడినవాడు; ఐ = అయ్యి; ఎక్కి = ఎక్కి; అతి = మిక్కిలి; మనోహర = అందమైన; విభవ = వైభవములచే; అభిరాముండు = చక్కటివాడు; ఐ = అయ్యి; చనుదెంచుచుండెను = వస్తూ ఉండెను; అప్పుడు = ఆ సమయము నందు; వారాంగనా = వేశ్యల; జనంబులున్ = సమూహములు; తమ = వారికి కావలసిన; వారలన్ = వారితో; కూడికొని = చేరుకొని;
భావము:
అంతేకాకుండా, ఆ అవభృథ స్నానానికి యదు, సృంజయ, కాంభోజ, కేకయ, కోసల దేశాల రాజులు చతురంగ బలాలతో వెంట వస్తున్నారు. ఋత్విక్కులు సదన్యులు వేదపారాయణం చేస్తూ ముందు నడుస్తున్నారు. ఆ విధంగా ధర్మరాజు సువర్ణమయమైన దివ్యమణిహారాలు దేదీప్యమానంగా కంఠంలో ప్రకాశిస్తుండగా, మిక్కిలి వేగవంతమైన గుఱ్ఱాలను పూన్చిన పుష్పరథాన్ని భార్యాసమేతంగా అధిరోహించి మహావైభవంతో ప్రయాణం సాగించాడు
- ఉపకరణాలు:
కనకాద్రిసానుసంగత కేకినుల భాతిఁ-
గ్రొమ్ముళ్ళు వీఁపుల గునిసి యాడఁ,
దరళ తాటంక ముక్తాఫలాంశుద్యుతుల్‌-
చెక్కుటద్దములతోఁ జెలిమిసేయఁ,
బొలసి యదృశ్యమై పోని క్రొమ్మెఱుఁగుల-
గతులఁ గటాక్షదీధితులు దనర,
మంచుపై నెగయ నుంకించు జక్కవ లనఁ-
జన్నులు జిలుఁగు కంచలల నఱుమ,
- ఉపకరణాలు:
మహితకుచభారకంపితమధ్య లగుచు,
నర్థి మొలనూళ్ళు మెఱయఁ బయ్యదలు జారఁ,
గరసరోజాతకంకణక్వణనములునుఁ
జరణనూపురఘోషముల్‌ సందడింప.
టీకా:
కనకాద్రి = మేరుపర్వతము యొక్క; సాను = చరియలందు; సంగత = కూడియున్న; కేకినుల = ఆడునెమళ్ళ; భాతిన్ = వలె; క్రొత్త = నవీనమైన; ముళ్ళు = జుట్టుముడులు; వీపులన్ = వీపులమీద; గునిసి = తుళ్ళి; ఆడన్ = ఊగుతుండగా; తరళ = చలిస్తున్న; తాటంక = చెవిలోలకులు అందలి; ముక్తాఫల = ముత్యాల; అంశు = ప్రకాశముల; ద్యుతుల్ = కాంతలు; చెక్కుటి = చెక్కిళ్ళు అను; అద్దముల్ = అద్దముల; తోన్ = తోటి; చెలిమి = స్నేహము; చేయన్ = చేయగా; పొలసి = వ్యాపించి; అదృశ్యము = కనబడిపోకుండుట; ఐపోని = కానట్టి; క్రొమ్మెఱుగుల = కొత్త మెరుపుల; గతులన్ = రీతులతో; కటాక్ష = కడకంటిచూపుల; దీధితులున్ = కాంతులు; తనరన్ = ఒప్పగా; మంచు = మంచు; పైన్ = మీదకి; ఎగయను = ఎగరాలని; అంకించు = ప్రయత్నిస్తున్న; జక్కవలు = చక్రవాకాలు; అనన్ = అన్నట్లుగా; చన్నులు = స్తనములు; జిలుగు = మెరుపుల; కంచలలన్ = రవికలందు; అఱుమన్ = ఉబుకుతుండగా; మహిత = పెద్ద; కుచ = స్తనముల; భార = బరువుచేత; కంపిత = వణకుచున్న; మధ్యలు = నడుములుకలవారు; అగుచున్ = ఔతు; అర్థిన్ = కోరి, కావాలని; మొలనూళ్ళు = మొలతాళ్ళు; మెఱయన్ = ప్రకాశించునట్లుగా; పయ్యదలు = పైటలు; జారన్ = జారగా; కర = చేతులు అను; సరోజాత = కమలములందలి; కంకణ = గాజుల; క్వణనములును = గలగలమను చప్పుళ్ళు; చరణ = కాలి; నూపుర = అందెల; ఘోషములున్ = ధ్వనులు; సందడింపన్ = సందడిచేయగా.
భావము:
ఆ సమయంలో మేరుపర్వత చరియలలోని నెమిళ్ళలాగ జుట్టుముడులు వీపుల మీద నృత్యం చేస్తుండగా; ముత్యాల చెవిదుద్దుల కాంతులు చెక్కుటద్దాలతో స్నేహం చేస్తుండగా; చెరిగిపోని మెరుపుతీగల్లాంటి కడగంటి చూపులు వెలుగులు వెదజల్లుతుండగా; మంచు మీద నుంచి ఎగరటానికి ప్రయత్నంచేసే జక్కవల మాదిరి స్తనాలు రవికలోనుంచి పైకి ఉబుకుతుండగా; కుచభారంచేత నడుములు చలిస్తూ ఉండగా; మొలనూళ్ళు మెరుస్తుండగా; పైటలు జీరాడుతుండగా; చేతికంకణాల శబ్దాలు కాళ్ళకడియాల సవ్వడులూ సందడిస్తుండగా; వేశ్యాంగనలు వారితో కలసి నడిచారు.
- ఉపకరణాలు:
మఱియు నయ్యిందువదన లందంద మందగమనంబునం జెందు ఘర్మజల బిందుసందోహ కందళిత మందహాసచంద్రికాసుందర వదనారవిందంబుల నిందిందిర రుచిర చికురబృందంబులు చిందఱవందఱలై సందడిగొన, నమందానందహృదయలై, సువర్ణశృంగ సంగతంబులైన సంకుమద మలయజ ముఖ సురభితోయంబులు సముదాయంబులై తమ తోయంబులవారి పయిం జల్లుచుఁ జెందొవలఁ గెందలిరుల రచియించిన చిమ్మనగ్రోవులఁ దావులు గల పూఁదేనియలు నించి, వావులు దెలిపి, ఠేవలు మీఱఁ, గ్రేవల నుండి యిమ్ములం గని చిమ్ముచు, మృగమద కుంకుమ పంకంబునుం గొంకక బింకములం జంకెన లొలయం బంకజ సన్నిభంబు లగు మొగంబుల నేమఱించి చరుముచు నుల్లంబులు పల్లవింపఁ బెల్లడరి యందియలు గల్లుగల్లని మొరయఁ, గ్రేళ్లుదాఁటుచుం జారు చంద్రికాసార ఘనసారధూళి మిళిత రజనీపరాగంబు రాగంబు రంజిల్లం, గరంబులం బుచ్చికొని శిరంబులం జల్లుచుఁ జిత్తంబుల నమ్మత్తకాశినుల వృత్తంబులగు కుచంబుల కెత్తువత్తుమని బిత్తరించు పువ్వుగుత్తులం దత్తఱంబున వ్రేయుచుఁ, బరిహసించుచు, నన్యోన్యకర కిసలయ కనకకరండభరితంబగు పన్నీటం జెంగావి జిలుఁగుఁ బుట్టంబులు దట్టంబుగాఁ దోఁగి మర్మంబులు బయలు పడిన నగ్గలంబు లగు సిగ్గులకు నొప్పిదంబులగు తమ కనుఱెప్ప లడ్డంబు సేయుచుఁ, బురుషులుం దాము నారామ లభిరామలీలా రసోక్తు లెనయ, నంతరంగంబుల సంతసంబునం బంతంబులిచ్చుచు వసంతంబు లాడి రవ్వేళ, నతుల విమానారూఢులైన యింద్రపురంధ్రీజనంబులుంబోలె హాటకశిబిక లెక్కి, నిజచేటికాజనంబులు సేవింపఁ జనుదెంచు భూకాంతకాంతాజనంబులం దమ సరసంబులకు నర్హంబులైన ధరణీపాల వధూలలామంబు లాదరించు చెలులపైఁ దమ సఖీజనంబులం బురికొల్పి చల్లించుచు, భావగర్భితంబులగువారి చతురసరసోక్తుల మందహాసచంద్రికలు ముఖకమల లీలావిలాసలక్ష్మిం బ్రోదిసేయం జని రవ్విధంబున, నిజసామ్రాజ్య విభవంబు పూజ్యంబుగా నజాతశత్రుండు గంగాప్రవాహంబున కరిగి యందు నిజవధూయుక్తుండై శాస్త్రోక్తప్రకారంబున నవభృథస్నానం బాచరించె; నా సమయంబున.
టీకా:
మఱియున్ = ఇంకను; ఆ = ఆ యొక్క; ఇందువదనలు = అందగత్తెలు {ఇందు వదనలు - చంద్రుని వంటి ముఖములు కలవారు, స్త్రీలు}; అందంద = మాటిమాటికి; మందగమనంబునన్ = మెల్లిగా నడచుటల చేత; చెందు = కలిగెడి; ఘర్మ = చెమట; జల = నీటి; బిందు = బిందుల; సందోహ = సమూహముతో; కందళిత = మొలకెత్తుచున్న; మందహాస = చిరునవ్వు అనెడి; చంద్రికా = వెన్నెలలతో; సుందర = అందమైన; వదన = ముఖములు అను; అరవిందంబులన్ = పద్మములచే; ఇందిందిర = తుమ్మెదలవంటి; రుచిర = ప్రకాశములు కల; చికుర = ముంగురుల యొక్క; బృందంబులున్ = సమూహములు; చిందఱవందఱలు = చెదిరినవి; ఐ = అయ్యి; సందడిగొనన్ = సందడి చేయగా; అమంద = మిక్కిలి; ఆనంద = ఆనందము కల; హృదయలు = మనసులు కలవారు; ఐ = అయ్యి; సువర్ణ = బంగారు; శృంగ = కొమ్ములు అందు; సంగతంబులు = కూడినవి; ఐన = అయిన; సంకుమద = జవ్వాజి; మలయజ = మంచిగంధము; ముఖ = మున్నగువానితో; సురభి = పరిమళించుచున్న; తోయంబులున్ = నీళ్ళను; సముదాయంబులు = గుంపులు కట్టినవారు; ఐ = అయ్యి; తమ = వారి; తోయంబుల = తోటి; వారి = వారల; పయిన్ = మీద; చల్లుచున్ = చల్లుతు; చెందొవలన్ = ఎఱ్ఱకలువలతో; కెందలిరులన్ = కెంపు తలిరులతో, ఎఱ్ఱని చిగురులతో; రచియించిన = తయారుచేసిన; చిమ్మనగ్రోవులన్ = నీళ్ళు చిమ్ము గొట్టముతో {చిమ్మన క్రోవి - జలక్రీడ లందు నీళ్ళు చిమ్ము గొట్టము}; తావులు = సువాసనలు; కల = కలిగిన; పూదేనియలున్ = మకరందమును; నించి = నింపి; వావులు = బంధుత్వ వరుసలు; తెలిపి = చెప్పుతు; ఠేవలు = ఒయ్యారాలు; మీఱన్ = అతిశయించగా; క్రేవలన్ = పక్కల; నుండి = నుండి; ఇమ్ములన్ = అనుకూలముగా; కని = చూసి; చిమ్ముచున్ = జల్లుతు; మృగమద = కస్తూరి; కుంకుమ = కుంకుమము; పంకంబునున్ = ముద్దను; కొంకక = సంకోచించకుండా; బింకములన్ = బిగువు మాటలతో; జంకెనలు = బెదిరింపులు; ఒలయన్ = ఒలుకుతుండగా; పంకజ = పద్మముల; సన్నిభంబులు = సరిపోలునవి; అగు = ఐన; మొగంబులన్ = ముఖము లందు; ఏమఱించి = దృష్టి మళ్ళించి; చరుముచున్ = రాస్తూ; ఉల్లంబులున్ = మనసులు; పల్లవింపన్ = చిగురిస్తుండగా; పెల్లు = మిక్కిలి; అడరి = విజృంభించి; అందియలు = అందెలు; గల్లుగల్లు = గల్లుగల్లు; అని = అని; మొరయన్ = మోగుచుండగా; క్రేళ్లుదాటుచున్ = గెంతుతుదాటుతు; చారు = అందమైన; చంద్రికా = వెన్నెలవంటి; సార = ఛాయకలిగిన; ఘనసార = కర్పూరము యొక్క; ధూళి = దుమ్ముతో; మిళిత = కలసిన; రజనీ = పసుపు; పరాగంబు = పొడి; రాగంబున్ = ఛాయతో; రంజిల్లన్ = అనురాగము పొందగా; కరంబులన్ = చేతులతో; పుచ్చుకొని = తీసుకొని; శిరంబులన్ = తలలమీద; జల్లుచున్ = జల్లుతు; చిత్తంబులన్ = మనస్సు లందు; ఆ = ఆ; మత్తకాశినుల = స్త్రీల {మత్తకాశినులు - మదముచేత ప్రకాశించునట్టి స్త్రీలు}; వృత్తంబులు = గుండ్రనివి; అగు = ఐన; కుచంబులన్ = స్తనముల; కున్ = కు; ఎత్తువత్తుము = సాటివస్తాము; అని = అని; బిత్తరించు = ఒయ్యారాలుపోవు; పువ్వు = పూల; గుత్తులన్ = గుత్తులతో; తత్తఱంబునన్ = తొందరలతో; వ్రేయుచున్ = కొట్టుతు; పరిహాసించుచున్ = వేళాకోళములు చేయుచు; అన్యోన్య = ఒండొరుల; కర = చేతులు అను; కిసలయ = చిగురాకులతో; కనక = బంగారు; కరండ = కరాటములలో, పన్నీటిగొట్టాలలో; భరితంబు = నింపినవి; అగు = ఐన; పన్నీటన్ = పన్నీటితో; చెంగావి = మనోజ్ఞమైన ఎరుపురంగు గల; జిలుగు = మెరుపుల; పుట్టంబులున్ = వస్త్రములను; దట్టంబుగాన్ = వత్తుగా; తోగి = తడపగా; మర్మంబులు = మర్మావయవములు; బయలుపడినన్ = బయటికి కనపడగా; అగ్గలంబులు = అధికములు; అగు = ఐన; సిగ్గులు = లజ్జల; కున్ = కు; ఒప్పిదంబులు = చక్కనివి; అగు = ఐన; తమ = తమ యొక్క; కనుఱెప్పలన్ = కనురెప్పలను; అడ్డంబు = మరుగు; చేయుచున్ = చేస్తు; పురుషులు = మగవారు; తామున్ = తాము; ఆ = ఆ; రామలు = స్త్రీలు; అభిరామ = మనోజ్ఞమైన; లీలా = వేడుకల; రసోక్తులు = సరసపు మాటలు; ఎనయన్ = పొందుపడగ; అంతరంగంబులన్ = మనసులలో; సంతసంబునన్ = సంతోషముతో; పంతంబులు = పందెములు; ఇచ్చుచున్ = ఆడుతు; వసంతములు = రంగులు జల్లుకొను ఆట; ఆడిరి = ఆడిరి; ఆ = ఆ; వేళన్ = సమయము నందు; అతుల = సాటిలేని; విమాన = విమానములపై; ఆరూఢులు = ఎక్కినవారు; ఐన = అగు; ఇంద్ర = ఇంద్రుని యొక్క; పురంధ్రీ = ఇల్లాళ్ళైన; జనంబులున్ = వారి; పోలెన్ = వలె; హాటక = బంగారు; శిబికలు = పల్లకీలు; ఎక్కి = ఎక్కి; నిజ = తమ యొక్క; చేటికా = చెలికత్తెల; జనంబులున్ = సమూహములు; సేవింపన్ = కొలుస్తుండగా; చనుదెంచు = వస్తున్న; భూకాంతాకాంతా = రాణుల {భూకాంతా కాంత - భూకాంతుని (రాజు) కాంత (భార్య), రాణి}; జనంబులన్ = సమూహములచే; తమ = వారి; సరసంబుల్ = సరసముల; కున్ = కు; అర్హంబులు = అర్హత కలవారు; ఐన = అయినట్టి; ధరణీపాలవధూ = రాణీ; లలామంబులు = శిరోమణులు; ఆదరించు = అంతరంగిక; చెలులు = చెలికత్తెల; పైన్ = మీద; తమ = తమ యొక్క; సఖీజనంబులన్ = చెలికత్తెలను; పురికొల్పి = ప్రేరేపించి; చల్లించుచున్ = జల్లింప జేయుచు; భావగర్భితంబులు = భావ స్పోరణములు; అగు = ఐన; వారి = వారి యొక్క; చతుర = చురుకైన; సరసోక్తులన్ = సరసపు మాటలుతో; మందహాస = చిరునవ్వు అనెడి; చంద్రికలున్ = వెన్నెలలను; ముఖ = ముఖములు అను; కమల = పద్మముల; లీలా = వినోదములకు; విలాస = వయ్యారాల; లక్ష్మిన్ = సంపదలను; ప్రోది = పోగు; చేయన్ = చేయగా; చనిరి = వెళ్ళిరి; ఆ = ఆ; విధంబునన్ = విధముగా; నిజ = తన; సామ్రాజ్య = మహారాజాధికారము; విభవంబున్ = వైభవములు; పూజ్యంబు = గౌరవించదగినది; కాన్ = అగునట్లు; అజాతశత్రుండు = ధర్మరాజు {అజాతశత్రువు - శత్రువులు లేనివాడు, ధర్మరాజు}; గంగాప్రవాహంబున్ = గంగానది; కిన్ = కి; అరిగి = వెళ్ళి; అందు = దానిలో; నిజ = తన; వధూ = భార్యతో; యుక్తుండు = కూడినవాడు; ఐ = అయ్యి; శాస్త్ర = శాస్త్రము లందు; ఉక్త = చెప్పబడిన; ప్రకారంబునన్ = విధముగా; అవభృథస్నానంబున్ = అవభృథ అనెడి యజ్ఞాంతమున చేసెడి స్నానమును; ఆచరించెన్ = చేసెను; ఆ = ఆ; సమయంబునన్ = సమయము నందు.
భావము:
ఆ వేశ్యాంగనలు చిరునవ్వులు చిందే ముఖారవిందాల మీద చిందరవందరగా తుమ్మెదలవంటి ముంగురులు పడుతుండగా; పరిమళభరితమైన పన్నీరు జల్లులు బంగారు కొమ్ములతో ప్రక్కనున్నవారి మీద చల్లుతూ; ఎఱ్ఱకలువలు, ఎఱ్ఱచిగురులి ఆకులతో చేసిన చిమ్మనగ్రోవులతో మకరందం నింపి వరసైనవారి మీద చిమ్ముతూ; కస్తూరితో మిళితమైన కుంకుమపంకాన్ని ప్రక్కనున్నవారి ముఖాలపై పట్టించుతూ; పూగుత్తులతో పరస్పరం సరదాగా కొట్టుకుంటూ; ఒకరితో ఒకరు పరిహాసమాడుతూ వసంతా లాడుకున్నారు. బంగారుపల్లకీల నెక్కి చెలికత్తెలు సేవింపగా వస్తున్న దేవకాంతలవంటి రాజకాంతలు తమ సరసాలకు యోగ్యురాండ్రైన రాచకాంత లాదరించే చెలికత్తెల మీదకి తమ చెలికత్తెలను పురికొల్పి వసంతాలు చల్లిస్తూ; నర్మగర్భసంభాషణలు చేస్తూ; చిరునవ్వులు చిందిస్తూ; ప్రయాణం సాగించారు. ఇలా మహాసామ్రాజ్య వైభవంతో అజాతశత్రువు ధర్మరాజు గంగానదికి వెళ్ళి అక్కడ తన భార్యలతో కలిసి శాస్త్రోక్తంగా అవభృథస్నానం చేసాడు
- ఉపకరణాలు:
అనిమిషదుందుభి ఘన ని
స్వనములు వీతెంచెఁ, బుష్పవర్షము గురిసెన్,
మునిదేవపితృమహీసుర
వినుతుల రవ మెసఁగె నపుడు విమలచరిత్రా!
టీకా:
అనిమిష = దేవతా; దుందుభి = భేరీలు యొక్క; ఘన = గొప్ప; నిస్వనములు = ధ్వనులు; వీతెంచెన్ = వినబడెను; పుష్ప = పూల; వర్షము = వానలు; కురిసెన్ = కురిసినవి; ముని = మునుల; దేవ = దేవతల; పితృ = పితృదేవతల; మహీసుర = విప్రుల; వినుతులు = స్తోత్రముల; రవము = ధ్వని; ఎసగెన్ = అతిశయించెను; అపుడు = అప్పుడు; విమలచరిత్రా = నిర్మలమైన నడవడి కలవాడా.
భావము:
ఓ పుణ్యచరిత్రుడా! పరీక్షిత్తూ! అలా ధర్మరాజాదులు మహావైభవంగా అవభృథసానాలు చేసే సమయంలో, దేవదుందుభులు మారుమ్రోగాయి; పూలవాన కురిసింది; మహర్షుల, దేవతల, పితృదేవతల. బ్రాహ్మణుల స్తుతులు గట్టిగా చేసారు.
- ఉపకరణాలు:
నరులెట్టి పాపు లైననుఁ
గర మర్థిని నెద్ది సేసి గతకల్మషులై
చరియింతు రట్టి యవభృథ
మరుదుగఁ గావించి రెలమి నఖిలజనంబుల్‌.
టీకా:
నరులు = మానవులు; ఎట్టి = ఎటువంటి; పాపులు = పాపములు చేసినవారు; ఐననున్ = అయినప్పటికి; కరము = మిక్కిలి; అర్థిన్ = ప్రీతితో; ఎద్ది = ఏదైతే; చేసి = చేసి; గత = పోయిన; కల్మషులు = పాపములు కలవారు; ఐ = అయ్యి; చరియింతురు = వర్తింతురో; అట్టి = అటువంటి; అవభృథమున్ = అవభృథస్నానమును; అరుదుగన్ = అద్భుతముగ; కావించిరి = చేసారు; ఎలమిన్ = సంతోషముతో; అఖిల = ఎల్ల; జనంబులున్ = ప్రజలు;
భావము:
యజ్ఞాంతమున చేసే అవభృథస్నానం చేసిన మానవులు ఎంతటి పాపాత్ములైనా సమస్త పాపాలనుంచి విముక్తులవుతారు. అక్కడ ఉన్న వారు అందరూ అంతటి మహా ప్రభావవంతమైన ఆ అవభృథస్నానం చేశారు.
- ఉపకరణాలు:
అంత ధర్మతనయుఁడభినవమృదుల దు
కూల సురభికుసుమమాలికాను
లేపనములు రత్నదీపితభూషణా
వళులు దాల్చి వైభవమున నొప్పె.
టీకా:
అంతన్ = అంతట; ధర్మతనయుడు = ధర్మరాజు; అభినవ = సరికొత్త; మృదుల = మృదువైన, మెత్తని; దుకూల = పరిశుద్ధమైన వస్త్రములతో; సురభి = పరిమళములు కల; కుసుమ = పూల; మాలికా = దండలు; అనులేపనములున్ = మైపూతలు; రత్న = రత్నాలతో; దీపిత = వెలిగిపోతున్న; భూషణ = ఆలంకారముల; ఆవళులు = సమూహములు; తాల్చి = ధరించి; వైభవమునన్ = వైభవముతో; ఒప్పెన్ = చక్కగా ఉండెను.
భావము:
ధర్మరాజు సరిక్రొత్త మృదువైన నూతనవస్త్రాలు, పరిమళ భరితమైన పూలమాలలు, అనులేపనాలు ధరించి; రత్నాలతో ప్రకాశిస్తున్న ఆభరణాలను అలంకరించుకుని, అత్యంత వైభవంగా ప్రకాశించాడు.
- ఉపకరణాలు:
అంత నవభృథస్నానానంతరంబున మరలి చనుదెంచి,
టీకా:
అంతన్ = అంతట; అవభృథస్నాన = అవభృథస్నానము ఆచరించిన; అనంతరంబునన్ = పిమ్మట; మరలి = వెనుదిరిగి; చనుదెంచి = వచ్చి.
భావము:
అవభృథస్నానానంతరం ధర్మరాజు ఇంద్రప్రస్థ పట్టణానికి తిరిగి వచ్చి....
- ఉపకరణాలు:
పాండుతనూభవాగ్రజుఁడు, పాండుయశోనిధి, భాసమాన మా
ర్తాండనిభుండు యాజక, సదస్య, మహీసుర, మిత్ర, బంధు, రా
ణ్మండలిఁ బూజ సేసి బుధమాన్యచరిత్రుడు వారి కిచ్చెనొం
డొండ దుకూలరత్న కనకోజ్జ్వలభూషణముఖ్యవస్తువుల్‌.
టీకా:
పాండుతనూభవాగ్రజుఁడు = పాండురాజు తనయులలో అగ్రజుడు అయిన ధర్మరాజు; పాండు = తెల్లని, స్వచ్ఛమైన; యశః = కీర్తికి; నిధి = ఉనికిపట్టైనవాడు; భాసమాన = ప్రకాశించుచున్న; మార్తాండ = సూర్యునితో; నిభుండు = సమానుడు; యాజక = ఋత్విక్కుల; సదస్య = యజ్ఞకార్య పరీక్షకుల; మహీసుర = బ్రాహ్మణుల; మిత్ర = స్నేహితుల; బంధు = బంధువుల; రాట్ = రాజుల; మండలిన్ = సమూహమును; పూజ = సన్మానించుట; చేసి = చేసి; బుధ = విఙ్ఞులచేత; మాన్య = గౌరవింపబడు; చరిత్రుడు = నడవడిక కలవాడు; వారి = వారల; కిన్ = కు; ఇచ్చెన్ = ఇచ్చెను; ఒండొండ = ఒక్కొక్కరికి; దుకూల = స్వచ్ఛమైన బట్టలు; రత్న = రత్నములు; కనక = బంగారముచేత; ఉజ్జ్వల = మిక్కిలి ప్రకాశించుచున్న; భూషణ = ఆభరణములు; ముఖ్య = మున్నగు; వస్తువుల్ = వస్తువులను.
భావము:
యజ్ఞం చేయించిన వారిని యజ్ఞ కార్యాన్ని పర్యవేక్షించిన వారినీ సభాసదులైన బ్రాహ్మణులను, బంధుమిత్రులను, రాజులను పాడవులలో అగ్రజుడు, నిర్మలయశస్వి, సూర్య తేజోవంతుడు, పండితమాన్యుడు అయిన ధర్మరాజు సత్కరించాడు. వారందరికీ పట్టువస్త్రాలు, సువర్ణ రత్న భూషణాలు మున్నగువాటిని బహుమానంగా ఇచ్చాడు.
- ఉపకరణాలు:
అట్లు నారాయణపరాయణులై దేవసమాన ప్రకాశప్రభావంబుల సకలనరనారీలోకంబు లనర్ఘ్యరత్నమయభూషణ మాల్యానులేపనంబులు ధరించి పరమానంద భరితాత్ములై యెప్పియుండి; రంత.
టీకా:
అట్లు = ఆ విధముగా; నారాయణ = కృష్ణుని యందు; పరాయణులు = లగ్నమైన మనసులు కలవారు; ఐ = అయ్యి; దేవ = దేవతలతో; సమాన = సమానమైన; ప్రకాశ = ప్రకాశముతో; ప్రభావంబులన్ = వైభవములతో; సకల = ఎల్ల; నర = పురుషులు; నారీ = స్త్రీల; లోకంబులు = సమూహములు; అనర్ఘ్య = వెలకట్టలేని; రత్న = రత్నాలు; మయ = పొదిగిన; భూషణ = ఆభరణములు; మాల్య = పూలదండలు; అనులేపనంబులున్ = మైపూతలు; ధరించి = ధరించి; పరమ = మిక్కిలి; ఆనంద = ఆనందముచేత; భరిత = నిండినట్టి; ఆత్ములు = మనస్సులు కలవారు; ఐ = అయ్యి; ఒప్పి = చక్కా అయ్యి; ఉండిరి = ఉన్నారు; అంతన్ = అంతట;
భావము:
ఆ విధంగా మిక్కిలి విలువైన రత్నమయభూషణాలు గంధమాల్యాదులు ధరించి, దేవతలలా ప్రకాశిస్తూ, నారాయణపరాయణులై నగరంలోని స్త్రీపురుషులు అందరూ ఆనందంగా ఉన్నారు.
- ఉపకరణాలు:
సునిశితభక్తిఁ దన్మఖముఁ జూడఁగ వచ్చిన యట్టి దేవతా,
ముని, ధరణీసురప్రకర, భూవర, విడ్జన, శూద్రకోటి య
జ్జనవరచంద్రుచే నుచిత సత్కృతులం బరితోషచిత్తులై
వినయముతోడ ధర్మజుని వీడ్కొని పోవుచుఁ బెక్కుభంగులన్.
టీకా:
సునిశిత = తీవ్రమైన; భక్తిన్ = భక్తితో; తత్ = ఆ; మఖమున్ = యాగమును; చూడగన్ = చూడ్డానికి; వచ్చినయట్టి = వచ్చినట్టి; దేవతా = దేవతలు; ముని = మునులు; ధరణీసుర = బ్రాహ్మణులు; ప్రకర = సమూహములు; భూవర = రాజులు; విడ్జన = వైశ్యులు; శూద్ర = శూద్రుల; కోటి = సమూహములు; ఆ = ఆ ప్రసిద్ధుడైన; జనవరచంద్రుచేన్ = మహారాజుచేత; ఉచిత = తగిన; సత్కృతులన్ = సత్కారములచే; పరితోష = సంతోషించిన; చిత్తులు = మనస్సులు కలవారు; ఐ = అయ్యి; వినయము = అణకువ; తోడన్ = తోటి; ధర్మజుని = ధర్మరాజును; వీడ్కొని = సెలవుతీసుకొని; పోవుచున్ = వెళ్ళిపోతూ; పెక్కు = అనేక; భంగులన్ = విధములుగా.
భావము:
అలా తను చేసిన రాజసూయయాగాన్ని భక్తితో చూడడానికి వచ్చిన దేవతలు, మునులు, బ్రాహ్మణ క్షత్రియ వైశ్యశూద్రులు అందరిని ధర్మజుడు సముచిత రీతిలో సత్కరించాడు. వారందరు సంతృప్తి చెంది సంతోషంతో సెలవు పుచ్చుకుని వెళ్ళిపోతూ....
- ఉపకరణాలు:
హరిచరణాంబుజాతయుగళార్చకుఁడై పెనుపొందు పాండుభూ
వరసుత రాజసూయమఖ వైభవమున్ నుతియించుచున్, సమా
దరమున నాత్మభూముల కుదారత నేఁగిరి; ధర్మసూనుఁడున్
సరసిజనేత్రుఁ దా ననుపఁజాలక యుండు మటంచు వేఁడినన్.
టీకా:
హరి = కృష్ణుని; చరణ = పాదములు అను; అంబుజాత = పద్మముల; యుగళ = జంటను; అర్చకుడు = పూజించువారు; ఐ = అయ్యి; పెనుపొందు = అతిశయించెడి; పాండుభూవరసుత = ధర్మరాజు యొక్క {పాండు భూవర సుతుడు - పాండురాజు యొక్క కొడుకు, ధర్మరాజు}; రాజసూయ = రాజసూయము అను; మఖ = యజ్ఞము యొక్క; వైభవమున్ = వైభవమును; నుతియించుచున్ = స్తుతించుచు; సమ = మిక్కిలి; ఆదరమునన్ = ఆదరముతో; ఆత్మ = తమ; భూములు = దేశముల; కున్ = కు; ఉదారతన్ = గౌరవముతో; ఏగిరి = వెళ్ళిపోయారు; ధర్మసూనుండును = ధర్మరాజు; సరసిజనేత్రున్ = కృష్ణుని; తాన్ = తాను; అనుపజాలక = పంపించలేక; ఉండుము = వెళ్ళవద్దు; అంచున్ = అనుచూ; వేడినన్ = ప్రార్థించగా.
భావము:
యజ్ఞానికి విచ్చేసిన వారంతా శ్రీకృష్ణభక్తుడు పాండురాజ సుతుడు అయిన ధర్మరాజు కావించిన రాజసూయ యాగం వైభవాన్ని పొగుడుతూ తమ తమ స్థలాలకు వెళ్ళారు. ధర్మజుడు శ్రీకృష్ణుడిని వదలలేక ఇంకా కొన్ని రోజులు ఉండమని ప్రార్థించాడు.
- ఉపకరణాలు:
ఇట్లు పాండవాగ్రజుప్రార్థనం గైకొని దామోదరుండు సమస్త యాదవులనుఁ గుశస్థలికిఁ బోవంబనిచి కతిపయ పరిజనంబులుం దానును నతనికిఁ బ్రియంబుగాఁ దన్నగరంబునఁ బ్రమోదంబున నుండె” నని చెప్పి మఱియు నిట్లనియె.
టీకా:
ఇట్లు = ఈ విధముగా; పాండవాగ్రజున్ = ధర్మరాజు యొక్క; ప్రార్థనన్ = వేడికోలును; కైకొని = అంగీకరించి; దామోదరుండు = కృష్ణుడు; సమస్త = ఎల్ల; యాదవులనున్ = యాదవులను; కుశస్థలి = కుశస్థలి; కిన్ = కి; పోవన్ = వెళ్ళుటకు; పనిచి = పంపించి; కతిపయి = కొద్దిమంది; పరిజనంబులున్ = సేవకులు; తానునున్ = తాను; అతని = అతని; కిన్ = కి; ప్రియంబుగా = ప్రీతికరముగా; తత్ = ఆ; నగరంబునన్ = నగరమునందు; ప్రమోదంబునన్ = సంతోషముతో; ఉండెన్ = ఉండెను; అని = అని; చెప్పి = చెప్పి; మఱియున్ = మరల; ఇట్లు = ఈ విధముగ; అనియె = పలికెను.
భావము:
ఇలా ధర్మరాజు చేసిన విన్నపం శ్రీకృష్ణుడు మన్నించాడు. యాదవులను అందరినీ కుశస్థలికి పంపించాడు. తాను మాత్రం కొంత పరివారంతో ధర్మరాజు తృప్తిచెందే దాక ఇంద్రప్రస్థనగరంలోనే సంతోషంగా ఉన్నాడు.” అని చెప్పి శుకమహర్షి పరీక్షిత్తుతో మరల ఇలా అన్నాడు.
- ఉపకరణాలు:
"జనవర! పాండుభూపతనుజాతుఁడు దుస్తరమౌ మనోరథా
బ్ధిని సరసీరుహాక్షుఁ డను తెప్ప కతంబున దాఁటి భూరి శో
భనయుతుఁడై మనోరుజయుఁ బాసి ముదాత్మకుఁడై వెలింగె, న
వ్వనరుహనాభుదాసజనవర్యులకుం గలవే యసాధ్యముల్‌?
టీకా:
జనవర = పరీక్షిన్మహారాజా; పాండుభూపతనుజాతుడు = ధర్మరాజు; దుస్తరము = దాటరానిది; ఔ = అగు; మనోరథ = కోరికలు అను; అబ్ధిని = సముద్రమును; సరసీరుహాక్షుడు = కృష్ణుడు; అను = అనెడి; తెప్ప = పడవ; కతంబునన్ = సహాయముచేత; దాటి = తరించి; భూరి = అత్యధికమైన; శోభన = శుభములతో; యుతుడు = కూడినవాడు; ఐ = అయ్యి; మనోరుజయున్ = మనోవ్యథలను; పాసి = విడిచి; ముద = సంతోషించిన; ఆత్ముడు = మనస్సు కలవాడు; ఐ = అయ్యి; వెలింగెన్ = ప్రకాశించెను; ఆ = ఆ దివ్యమైన; వనరుహనాభు = కృష్ణుని; దాస = భక్తులైన; జన = వారిలో; వర్యుల్ = శ్రేష్ఠుల; కున్ = కు; కలవే = ఉన్నాయా, లేవు; అసాధ్యముల్ = అసాధ్యమైనవి.
భావము:
“మహారాజా! రాజసూయం చేయాలనే బహు దుష్కరమైన సముద్రమంతటి తన కోరికను ధర్మరాజు కృష్ణుడనే ఓడ ద్వారా దాటి, మానసికవ్యధ నుండి దూరమై గొప్పఐశ్వర్యంతో సంతోషంతో ప్రకాశించాడు. శ్రీకృష్ణుడి భక్తులకు సాధ్యం కానిది ఏముంది?
- ఉపకరణాలు:
అట్టి యెడ.
టీకా:
అట్టియెడన్ = ఆ సమయము నందు.
భావము:
ఆ విధంగా రాజసూయ యాగం విజయవంతంగా సుసంపూర్ణమైన సమయంలో....
- ఉపకరణాలు:
రాజసూయమఖ వరప్రభావమునకు
నఖిలజనులు మోదమంది రపుడు
కలుషమానసుండు కులపాంసనుఁడు సుయో
ధనుఁ డొకండు దక్క ధరణినాథ! "
టీకా:
రాజసూయమఖ = రాజసూయయాగ; వర = శ్రేష్ఠము; ప్రభావమున్ = వైభవమున; కున్ = కు; అఖిల = సకల; జనులున్ = జనులు; మోదమున్ = సంతోషమును; అందిరి = పొందిరి; అపుడు = అప్పుడు; కలుష = పాప; మానసుండు = చిత్తుడు; కుల = వంశ; పాంసనుడు = నాశకుడు; సుయోధనుడు = దుర్యోధనుడు; ఒక్కండు = ఒకే ఒక్కడు; తక్కన్ = తప్పించి; ధరణినాథ = రాజా.
భావము:
ఓ రాజా పరీక్షిత్తూ! కల్మషచిత్తుడు, వంశనాశకుడు అయిన దుర్యోధనుడు తప్పించి, తక్కిన సమస్త ప్రజలూ రాజసూయయాగ వైభవానికి సంతోషించారు.”
- ఉపకరణాలు:
అనిన విని శుకయోగీంద్రునకుఁ బరీక్షిన్నరేంద్రుం డిట్లనియె.
టీకా:
అనినన్ = అనగా; విని = విని; శుక = శుకుడు అను; యోగ = ముని; ఇంద్రున్ = ఉత్తముని; కున్ = కి; పరీక్షిత్ = పరీక్షిత్తు అను; నరేంద్రుండు = రాజు; ఇట్లు = ఈ విధముగ; అనియె = పలికెను.
భావము:
అని చెప్పగా విని పరీక్షిత్తు శుకమునీంద్రునితో ఇలా అన్నాడు.
- ఉపకరణాలు:
"అఖిల జనుల కెల్ల నానందజనకమై
యెనయు మఖము కురుకులేశ్వరునకుఁ
గర మసహ్యమైన కారణ మెయ్యది
యెఱుఁగఁ బలుకు నాకు నిద్ధచరిత! "
టీకా:
అఖిల = ఎల్ల; జనుల్ = ప్రజల; కున్ = కు; ఎల్లన్ = అందరు; ఆనంద = ఆనందము; జనకము = కలిగించునది; ఐ = అయ్యి; ఎనయు = పొందికగల; మఖమున్ = యాగము; కురుకులేశ్వరున్ = దుర్యోధనున {కురుకులేశ్వరుడు - కురు వంశమునందలి ప్రభువు, దుర్యోధనుడు}; కున్ = కు; కరము = మిక్కిలి; అసహ్యము = సహింపరానిది; ఐన = ఐనట్టి; కారణము = కారణము; ఎయ్యది = ఏమిటి; ఎఱుగన్ = తెలియునట్లు; పలుకు = చెప్పుము; నా = నా; కున్ = కు; ఇద్ధచరిత = శ్లాఘనీయవర్తనుడ.
భావము:
“ఓ మహానుభావ! అందరికీ సంతోషాన్ని కలిగించే రాజసూయ యాగం దుర్యోధనుడికి ఎందుకని సహింపరానిది అయిందో నాకు వివరంగా చెప్పు.”
- ఉపకరణాలు:
అనిన మునీంద్రుఁ డిట్లను ధరాధిపుతోఁ "గురురాజు పాండు నం
దనులదెసన్ననేక దురితంబులు నిచ్చలుఁ జేయుచుండు నై
నను, నొకనాఁడు పంకరుహనాభ దయాపరిలబ్ధభూరి శో
భనజిత దేవదైత్యనరపాలకరాజ్యరమామహత్త్వమై.
టీకా:
అనినన్ = అనగా; ముని = మునులలో; ఇంద్రుండు = శ్రేష్ఠుడు; ఇట్లు = ఇలా; అనున్ = అనెను; ధరాధిపు = పరీక్షిత్తు మహారాజు {ధరాధిపుడు - ధర (రాజ్యమునకు) అధిపుడు, రాజు}; తోన్ = తోటి; కురురాజు = దుర్యోధనుడు; పాండునందనుల = పాండవుల; దెసన్ = ఎడల; అనేక = పెక్కు; దురితంబులున్ = అపకారములు; నిచ్చలున్ = ఎల్లప్పుడు; చేయుచుండును = చేస్తుంటాడు; ఐనను = అయినప్పటికి; ఒక = ఒకానొక; నాడు = రోజున; పంకరుహనాభ = కృష్ణుని; దయా = కృపచేత; పరిలబ్ధ = చక్కగా లభించిన; భూరి = మిక్కుటమైన; శోభన = శుభములను; జిత = జయింపబడిన; దేవ = దేవతలు; దైత్య = రాక్షసులు; నరపాలక = రాజులు కలదైన; రాజ్య = రాజ్య; రమా = లక్ష్మితో; మహత్త్వము = గొప్పది; ఐ = అయ్యి.
భావము:
ఇలా అడిగిన పరీక్షిత్తుతో శుకుడు ఇలా అన్నాడు. “దుర్యోధనుడు పాండవులకు ఎప్పుడూ అపకారమే చేస్తుంటాడు. అయినా శ్రీకృష్ణుని దయచేత కలిగిన దేవ, దానవ, నరులను పాలించే రాజ్య సంపదలను వైభవం కలవాడైన ధర్మరాజు....
- ఉపకరణాలు:
వెలయు ననూనసంపదల విశ్రుతకీర్తులు మిన్ను ముట్టఁ బెం
పలరిన పాండుభూవరసుతాగ్రజుఁ డంతిపురంబులోన ను
జ్జ్వలమణిభూషణాంశురుచిజాలము బర్వఁ బయోజనాభు ను
త్కలిక భజించుచున్ ఘనసుఖస్థితి భూరిమనోహరాకృతిన్.
టీకా:
వెలయు = ప్రసిద్ధమగు; అనూన = అంతులేని; సంపదలన్ = సంపదలతో; విశ్రుత = ప్రసిద్ధములైన; కీర్తులన్ = యశస్సులతో; మిన్నుముట్టన్ = మిక్కిలి సంతోషించగా; పెంపు = అతిశయముతో; అలరిన = వికాసమునొందిన; పాండుభూవరసుతాగ్రజుడు = ధర్మరాజు {పాండు భూవర సుతాగ్రజుడు - పాండురాజు పెద్ద కొడుకు, ధర్మరాజు}; అంతిపురంబు = అంతఃపురము; లోననున్ = అందు; ఉజ్జ్వల = మిక్కిల కాంతివంతమైన; మణి = మణులు పొదిగిన; భూషణ = అలంకారముల యొక్క; అంశు = కాంతికిరణాల; రుచి = ప్రకాశముల; జాలమున్ = సమూహము; పర్వన్ = వ్యాపించగా; పయోజనాభును = కృష్ణుని; ఉత్కలికన్ = ఉత్కంఠతో; భజించుచున్ = సేవిస్తు; ఘన = గొప్ప; సుఖ = సౌఖ్యవంతమైన; స్థితన్ = స్థితిలో; భూరి = గొప్ప; మనోహర = చక్కని; ఆకృతిన్ = స్వరూపముతో.
భావము:
మహదైశ్వర్యంతోనూ విశ్రుత యశస్సుతోనూ శ్రీకృష్ణుని దయవలన ధర్మరాజు ప్రకాశిస్తూ ఉన్నాడు. అంతఃపురంలో ఉజ్వలమైన రత్నవిభూషణాల వెలుగుల మధ్య బహు మనోజ్ఞంగా ధర్మరాజు శ్రీకృష్ణుడిని సేవిస్తూ...
- ఉపకరణాలు:
ఉండం గనుంగొని; యదియునుంగాక, యొక్కనాఁడు లలితాష్టమీ శశాంకబింబంబులం విడంబించుచు నింద్రనీలరుచినిచయంబు నపహసించు కుటిలకుంతలంబులు నటనంబు సలుపం దనరు నిటలఫలకంబులును, బుష్పచాపుచాపంబు రూపునేపుమాపు భ్రూయుగోపాంతంబులై సౌదామనీదామ రుచిస్తోమంబులై, కర్ణాంతసీమంబులై యంజనంబులతోడ రంజిల్లు నేత్రకంజంబులును, నవమల్లికాముకుళ విభాసిత దంతమరీచికా నిచయోద్దీపిత మందహాసచంద్రికాధవళితంబులును, ముకురోపమితంబులై కర్ణకుండలమణిమరీచి జాలంబులు బెరసి బహుప్రకారంబులఁ బర్వంబొలుచు కపోలపాలికలును, విలసిత గ్రైవేయక ముక్తాఫలహార నిచయంబుల కిమ్ముచూపక మిసమిసని పసగల మెఱుంగులు గిఱికొన మీటినంబగులు ననం బొగడందగి మొగంబులకుం బుటంబులెగయు నుత్తుంగపీనకుచభారంబుల వ్రేఁగు లాఁగలేక తూఁగాడుచుం గరతల పరిమేయంబులగు మధ్యభాగంబులును, ఘనజఘనమండ లావతీర్ణకాంచన కాంచీకలాప కింకిణీకలకల నినాదోల్లసితంబులగు కటిప్రదేశంబులును, సల్లలిత హల్లక పల్లవకాంతుల మొల్లంబులఁ గొల్లలుగొని యభిరామంబులై శోభిల్లు పదపాణితలంబులును, నలసగతులం బదంబులం దనరు మణినూపురంబులు గోపురంబులం బ్రతిస్వనంబు లొలయ మొరయ నలరు చరణారవిందంబులును, రత్నవలయ కంక ణాంగుళీయకాది వివిధ భూషణద్యుతినిచయంబు లుష్ణమరీచి కరనిచయంబుల ధిక్కరింప వెలుంగు కరకంజంబులును, మృగ మద ఘనసార హరిచందనాగరు కుంకుమపంకంబుల భాసురంబులగు వాసనలు నాసారంధ్రంబులకు వెక్కసంబులై పొలయు సౌభాగ్యంబులు గలిగి చైతన్యంబు నొందిన మాణిక్యపుబొమ్మల విధంబున గగన మండలంబు నిర్గమించి, వసుధాతలంబున సంచరించు చంద్రరేఖల చెలువున శృంగారరసంబు మూర్తీభవించిన జగంబుల మోహపఱచు మోహినీదేవతలచందంబున, విల సించు మాధవ వధూసహస్రంబుల సంగతిని సౌదామనీలతయునుం బోలె నొప్పుచుండెడు ద్రుపదరాజనందన విభవంబును రాజసూయ మహాధ్వరోత్సవంబునం జూచి చిత్తంబుత్తలపడ సుయోధనుండు సంతాపానలంబునం గ్రాఁగుచుండె; నంత నొక్కనాఁడు ధర్మనందనుఁడు నిర్మలంబగు సభాభవనంబునకుం జని.
టీకా:
ఉండన్ = ఉండగా; అదియునున్ = అంతే; కాక = కాకుండా; ఒక్క = ఒకానొక; నాడు = రోజున; లలిత = మనోజ్ఞమైన; అష్టమీ = అష్టమినాటి; శశాంక = చంద్ర; బింబంబులన్ = బింబాలను; విడంబించుచున్ = సరిపోలుతు; ఇంద్రనీల = ఇంద్రనీలమణివంటి; రుచి = కాంతుల; నిచయంబున్ = సమూహములను; అపహసించు = ఎగతాళిచేయు; కుటిల = ఉంగరాల; కుంతలంబులున్ = శిరోజములు; నటనంబు = నాట్యాలు; సలుపన్ = చేస్తుండగా; తనరు = చక్కగా నుండు నట్టి; నిటల = నొసలి; ఫలకంబులును = పట్టెలు; పుష్పచాపు = మన్మథుని; చాపంబు = విల్లు యొక్క; రూపున్ = అందమైన ఆకారపు; ఏపున్ = అతిశయమును; మాపు = పోగొట్టెడి; భ్రూయుగ = భ్రుకుటి; ఉపాంతములు = పార్శ్వ భాగములు కలది; ఐ = అయ్యి; సౌదామనీ = మెరుపుల; దామ = దండల వంటి; రుచిన్ = కాంతుల; స్తోమంబులు = సమూహములు కలది; ఐ = అయ్యి; కర్ణాంతసీమంబులు = చెవులు వరకు కలవి; ఐ = అయ్యి; అంజనంబుల = కాటుకల; తోడన్ = తోటి; రంజిల్లు = ప్రకాశించునట్టి; నేత్ర = కన్నులు అను; కంజంబులును = పద్మములు {కంజము - నీట పుట్టునది, పద్మము}; నవ = తాజా; మల్లికా = మల్లె; ముకుళ = మొగ్గలవలె; విభాసిత = మెరిసెడి; దంత = పళ్ళ యొక్క; మరీచికా = కాంతుల; నిచయ = సమూహముచే; ఉద్దీపిత = ప్రకాశించునట్టి; మందహాస = చిరునవ్వుల; చంద్రికా = వెన్నెలచేత; ధవళితంబులును = తెల్లగా చేయబడినవి; ముకుర = అద్దములను; ఉపమితంబులు = పోలినవి; ఐ = అయ్యి; కర్ణ = చెవుల; కుండల = లోలకుల యొక్క; మణి = రత్నాల; మరీచి = కాంతుల; జాలంబులు = సమూహములు; బెరసి = వ్యాపించి; బహు = అనేక; ప్రకారంబులన్ = రకాలుగా; పర్వన్ = వ్యాపించగా; పొలుచు = అందగించునట్టి; కపోల = చెక్కిళ్ళ; పాలికలునున్ = ప్రదేశములు; విలసిత = విలాసముగా ఉన్నట్టి; గ్రైవేయక = కంఠము లందలి; ముక్తాఫల = ముత్యాల; హార = హారముల; నిచయంబుల్ = సమూహముల; కున్ = కు; ఇమ్ము = చోటు; చూపక = ఇయ్యక; మిసమిస = మెరుపులతో మిసమిస; అని = అని; పసగల = సారవంతమైన; మెఱుంగులు = కాంతులు; గిఱికొన = వ్యాపించగా; మీటినన్ = గోరుతో మీటినచో; పగులున్ = పగిలిపోవునేమో; అనన్ = అనగా; పొగడన్ = పొగుడుటకు; తగి = తగినదై ఉండి; మొగంబుల్ = ముఖముల వైపున; కున్ = కు; పుటంబు లెగయు = మీదికి నిక్కెడి; ఉత్తుంగ = ఎత్తైన; పీన = బలమైన; కుచ = స్తనముల; భారంబులన్ = బరువులను; వ్రేగులన్ = దిగలాగుడును; ఆగలేక = వహింపలేక; తూగాడుచున్ = ఊగిసలాడుతు; కరతల = పిడికిలి; పరిమేయంబులు = అంత ఉన్నవి; అగు = ఐనట్టి; మధ్యభాగంబులును = నడుములు; ఘన = గొప్ప; జఘన = మొల; మండల = ప్రాంతములనుండి; అవతీర్ణ = కిందకు దిగిన; కాంచన = బంగారపు; కాంచీకలాప = మొలనూలు, వడ్డాణము యొక్క; కింకిణీ = చిఱుగంటల; కలకల = గలగల మనెడి; నినాద = శబ్దములతో; ఉల్లసితంబులు = మెరయునవి; అగు = ఐనట్టి; కటిప్రదేశంబులును = పిరుదులు; సల్లలిత = చక్కగా వికసించిన; హల్లక = ఎఱ్ఱకలువల, చెంగలువల; పల్లవ = చిగుళ్ళవంటి; కాంతులన్ = ప్రకాశముల; మొల్లంబులన్ = సముదాయమును; కొల్లలుగొని = కొల్లగొట్టి; అభిరామంబులు = అందమైనవి; ఐ = అయ్యి; శోభిల్లు = శోభిల్లెడి; పదపాణితలంబులునున్ = అరికాళ్ళు అరిచేతులు; అలస = మెల్లని; గతులన్ = నడకలచేత; తనరు = చక్కనైనట్టి; మణి = రత్నాల; నూపురంబులున్ = కాలి అందెలు; గోపురంబులన్ = గోపురముల యందు; ప్రతిస్వనంబులు = మారుమోగుటలు; ఒలయ = వ్యాపించగా; మొరయ = ధ్వనించగా; అలరు = ఒప్పునట్టి; చరణ = పాదములు అను; అరవిందంబులును = పద్మములు; రత్న = రత్నాల; వలయ = కడియములు; కంకణ = గాజులు; అంగుళీయక = ఉంగరములు; ఆది = మున్నగు; వివిధ = నానా విధములైన; భూషణ = ఆలంకారముల; ద్యుతి = కాంతుల; నిచయంబులు = సమూహములు; ఉష్ణమరీచి = సూర్య {ఉష్ణమరీచి - వేడిగల మరీచి (వెలుగులు కలవాడు), సూర్యుడు}; కర = కిరణముల; నిచయంబున్ = సమూహమును; ధిక్కరింపన్ = తిరస్కరించునట్లు; వెలుంగు = ప్రకాశించెడి; కర = చేతులు అను; కంజంబులును = కమలములు; మృగమద = కస్తూరి; ఘనసార = కర్పూరము; హరిచందన = మంచిగంధము; అగరు = నల్లగంధము; కుంకుమ = కుంకుమపువ్వు; పంకంబులన్ = కలిపిన ముద్దల వలె; భాసురంబులు = ప్రకాశించునవి; అగు = ఐనట్టి; వాసనలు = పరిమళములు; నాసా = ముక్కుల; రంధ్రంబుల్ = రంధ్రముల; కున్ = కు; వెక్కసంబులు = అధికములు, మీరినవి; ఐ = అయ్యి; పొలయు = వ్యాపించు; సౌభాగ్యంబులున్ = సుభగములు కలవి, మనోహరములైనవి; కలిగి = కలిగి; చైతన్యంబున్ = ప్రాణములు; ఒందిన = పొందినట్టి; మాణిక్యపు = రత్నాల; బొమ్మల = బొమ్మల; విధంబునన్ = వలె; గగనమండలము = ఆకాశమునుండి; నిర్గమించి = వెలువడి; వసుధా = భూ; తలంబునన్ = మండలము నందు; సంచరించు = మెలగుతున్న; చంద్రరేఖల = చంద్రకళల; చెలువున = అందముతో; శృంగారరసంబు = శృంగారరసము; మూర్తీభవించినన్ = ఆకృతిపొందినదై; జగంబులన్ = లోకములను; మోహపఱచు = మోహింప జేయునట్టి; మోహినీదేవతల = మోహినీదేవతల; చందంబునన్ = వలె; విలసించు = ప్రకాశించునట్టి; మాధవ = కృష్ణుని; వధూ = భార్యలు; సహస్రంబుల = పెక్కండ్రతో; సంగతిన్ = కలిసి ఉండుటచే; సౌదమనీ = మెరుపు; లతయునున్ = తీగను; పోలెన్ = వలె; ఒప్పుచుండెడి = చక్కగా ఉన్నట్టి; ద్రుపదరాజనందన = ద్రౌపది; విభవంబును = వైభవమును; రాజసూయ = రాజసూయము అను; మహా = గొప్ప; అధ్వర = యాగము యొక్క; ఉత్సవంబునన్ = ఉత్సవము నందు; చూచి = చూసి; సుయోధనుండు = దుర్యోధనుడు; సంతాప = పరితాపము అను; అనలంబునన్ = అగ్ని అందు; క్రాగుచుండెన్ = తపించుచుండెను; అంతన్ = పిమ్మట; ఒక = ఒకానొక; నాడు = దినమున; ధర్మనందనుడు = ధర్మరాజు; నిర్మలంబు = పరిశుద్ధమైన; సభా = సభలు జరుగు; భవనంబున్ = భవనమున; కున్ = కు; చని = వెళ్ళి.
భావము:
ఒకనాడు మనోహరమైన అష్టమినాటి చంద్రబింబాల వంటి ఫాలభాగములతో; ఇంద్రనీలమణులను మించిన ముంగురులతో; మన్మథుడి ధనుస్సులవంటి కనుబొమ్మలతో; ఆకర్ణాంతములై తళతళ మెరుస్తున్న కాటుకకన్నులతో; విరజాజిమొగ్గల వంటి పలువరుసతో; చిగురు పెదవుల చిరునవ్వు వెన్నెలలతో; కర్ణకుండలాల కాంతులు జాలువారు చక్కని చిక్కని చెక్కిళ్ళతో; ముత్యాలహారములకు సైతం సందీయక మిసమిసలాడు ఉత్తుంగ పయోధరములతో; నకనకలాడు సన్నని నెన్నడుములతో; చిరుగజ్జెల సవ్వడులతో; కూడిన బంగారు ఒడ్డాణములు ప్రకాశించు కటి ప్రదేశాలతో; చిగురుటాకులవంటి అరచేతులతో; ఘల్లుఘల్లున మ్రోగుచున్న కాలి అందియలతో; రతనాల గాజులు, కంకణాలు ఉంగరాలు కాంతులీను కరకమలములతో; సుగంధాలు విరజిమ్ము కస్తూరి పచ్చకర్పూరము మంచిగంధము మైపూతలతో అలరారుతూ; ప్రాణాలతో ఉన్న మాణిక్యపు బొమ్మల చక్కదనాలతో; దివి నుండి భువికి దిగివచ్చిన చంద్రరేఖ తీరున శృంగారరసం మూర్తీభవించిన మోహినీదేవతల వలె విరాజిల్లుతున్న మిక్కిలి సౌందర్యవతు లైన శ్రీకృష్ణుడి సతుల నడుమ; మెరుపు తీగలా ప్రకాశిస్తూ ఉన్న ద్రౌపదీదేవి సౌభాగ్యాన్నీ రాజసూయయాగ మహావైభవాన్నీ చూస్తున్న దుర్యోధనుడు అసూయతో లోలోపల బాధపడసాగాడు. ఇలా ఉండగా ఒకనాడు ధర్మరాజు నిండుకొలువు తీర్చి కూర్చున్నాడు.
- ఉపకరణాలు:
సుత సహోదర పురోహిత బాంధవామాత్య-
పరిచార భటకోటి బలసి కొలువఁ
గలిత మాగధ మంజు గానంబుఁ బాఠక-
పఠన రవంబునుఁ బ్రమద మొసఁగఁ
గంకణ ఝణఝణత్కారంబు శోభిల్ల-
సరసిజాననలు చామరములిడఁగ
మయ వినిర్మిత సభామధ్యంబునను భాస-
మాన సింహాసనాసీనుఁ డగుచు
- ఉపకరణాలు:
నమర గణములు గొలువఁ బెంపారు ననిమి
షేంద్రుకైవడి మెఱసి యుపేంద్రుఁ డలర
సరసఁ గొలువున్న యత్తఱి దురభిమాని
క్రోధమాత్సర్యధనుఁడు సుయోధనుండు.
టీకా:
సుత = కొడుకులు; సహోదర = తోడబుట్టినవారు; పురోహిత = పురోహితులు; బాంధవ = బంధువులు; అమాత్య = మంత్రులు; పరిచార = సేవకులు; భట = సైనికుల; కోటి = సమూహములు; బలసి = అతిశయించి; కొలువన్ = సేవించుచుండగా; కలిత = చక్కటి; మాగధ = వంశావళిచదువువారి; మంజు = మనోజ్ఞమైన; గానంబున్ = చదువుటలు; పాఠక = పాటలుపాడువారి; పఠన = పాటల; రవంబునున్ = ధ్వనులు; ప్రమదము = సంతోషమును; ఒసగన్ = కలిగిస్తుండగా; కంకణ = చేతిగాజుల; ఝణఝణత్కారంబు = గలగలధ్వనులు; శోభిల్లన్ = శోభకలిగిస్తుండగ; సరసిజాననలు = యువతులు {సరసిజాననలు - పద్మాక్షులు, స్త్రీలు}; చామరములు = వింజామరములు; ఇడగన్ = వీస్తుండగా; మయ = మయునిచేత; వినిర్మిత = చక్కగా చేయబడిన; సభా = సభకు; మధ్యంబుననున్ = నడుమ; భాసమాన = ప్రకాశించుచున్న; సింహాసన = సింహాసనముపై; ఆసీనుడు = కూర్చున్నవాడు; అగుచున్ = ఔతు; అమర = దేవతా; గణములున్ = సమూహములు; కొలువన్ = సేవిస్తుండగా; పెంపారు = అతిశయిస్తున్న; అనిమిషేంద్రున్ = దేవేంద్రుని; కైవడిన్ = వలె; మెఱసి = ప్రకాశిస్తు; ఉపేంద్రుడు = కృష్ణుడు {ఉపేంద్రుడు - ఇంద్రునితమ్ముడు,విష్ణువు}; అలరన్ = అలరారుతుండగా; సరసన్ = పక్కన; కొలువున్న = కొలువుతీరి ఉన్న; ఆ = ఆ యొక్క; తఱిన్ = సమయమునందు; దురభిమాని = మహచెడ్డ ఆహంకారముకలవాడు; క్రోధ = కోపము; మాత్సర్య = చూడనోర్వలేనిగుణము; ధనుడు = అధికముగా కలవాడు; సుయోధనుడు = దుర్యోధనుడు.
భావము:
ధర్మరాజు మయసభ మధ్యలో ప్రకాశవంతమైన సింహాసనం మీద ఆసీనుడై కొలువుతీరి ఉండగా ఆయన పుత్రులు, తమ్ముళ్ళు, పురోహితులు, బంధుమిత్రులు, మంత్రులు, సేవకులు అయనను సేవిస్తున్నారు; వందిమాగధుల మధుర స్తోత్రాలు సంతోషాన్ని కలిగిస్తున్నారు; చేతి కంకణాలు మ్రోగుతుండ యువతులు వింజామరలు వీస్తున్నారు; అప్పుడు దేవతలు సేవిస్తుండగా ప్రకాశించే దేవేంద్రుడిలాగా కొలువుతీరి ఉన్నాడు; ఇలా కొలువుతీరి ఉన్న ధర్మరాజుని వీక్షించి శ్రీకృష్ణుడు సంతోషించాడు. ఆ సమయంలో దురభిమాని అయిన దుర్యోధనుడు అక్కడకి వచ్చి...
- ఉపకరణాలు:
కాంచనరత్నభూషణ నికాయముఁ దాల్చి సముజ్జ్వలప్రభో
దంచితమూర్తి నొప్పి ఫణిహారులు ముందటఁ గ్రందువాయ వా
రించ సహోదరుల్ నృపవరేణ్యులు పార్శ్వములన్ భజింప నే
తెంచెను రాజసంబున యుధిష్ఠిరుపాలికి వైభవోన్నతిన్.
టీకా:
కాంచన = బంగారు; రత్న = రత్నాల; భూషణ = అలంకారముల; నికాయమున్ = సమూహమును; తాల్చి = ధరించి; సముజ్జ్వల = మిక్కిల కాంతివంతమైన; ప్రభా = తేజస్సుచేత; ఉదంచిత = బాగా చక్కటి; మూర్తిన్ = ఆకృతితో; ఒప్పి = ఉండి; ఫణిహారులు = ద్వారపాలకులు; ముందటన్ = ఎదుట; క్రందువాయన్ = ధ్వనిసేయుటను, సందడిని; వారించ = అడ్డుకొనుచుండగ; సహోదరుల్ = తమ్ముళ్ళు; నృప = రాజ; వరేణ్యులు = ఉత్తములు; పార్శ్వములన్ = పక్కన; భజింపన్ = సేవించగా; ఏతెంచెను = వచ్చెను; రాజసంబునన్ = రాచఠీవితో; యుధిష్ఠిరు = ధర్మరాజు; పాలి = ఒద్ద; కిన్ = కు; వైభవ = వైభవముల; ఉన్నతిన్ = అతిశయముతో.
భావము:
సువర్ణమయములైన మణిభూషణాలు ధరించి రాజసం ఉట్టిపడే తేజస్సుతో సేవకులు ముందు నడుస్తూ జనాన్ని ఒత్తిగిస్తుండగా తమ్ముళ్ళు రాజులు ఇరువైపులా చేరి అనుసరించి సేవిస్తుండగా దుర్యోధనుడు వైభవోపేతంగా ధర్మరాజు సమక్షానికి విచ్చేసాడు.