పోతన తెలుగు భాగవతము

పోతన తెలుగు భాగవతము

నవమ స్కంధము : భరతుని చరిత్ర

  •  
  •  
  •  

9-623-వ.
  • ఉపకరణాలు:
  •  
  •  
  •  

ఇవ్విధంబున నమోఘవీర్యుండగు నా రాచపట్టి, దపసిరాచూలికిఁ జూలు నెక్కొలిపి, మఱునాఁడు తన వీటికిం జనియె; నయ్యింతియుఁ గొంతకాలంబునకుఁ గొడుకుం గనినఁ గణ్వమునీంద్రుం డా రాచపట్టికి జాతకర్మాది మంగళాచారంబు లొనర్చె; నా డింభకుండును దినదినంబునకు బాలచంద్రుఁడునుం బోలె నెదుగుచు.

టీకా:

ఈ = ఈ; విధంబునన్ = విధముగ; అమోఘ = అమోఘమైన; వీర్యుండు = తేజోవంతుడు; అగు = ఐన; ఆ = ఆ; రాచపట్టి = రాకుమారుడు; తపసిరాచూలి = శకుంతల {తపసిరాచూలు - ఋషి యొక్క రాకుమారి, శకుంతల}; కిన్ = కి; చూలు = గర్భము; నెక్కొలిపెను = పాదుకొనజేసెను; మఱు = తరవాతి; నాడు = దినమున; తన = తన యొక్క; వీడు = పురమున; కిన్ = కు; చనియెన్ = వెళ్ళిపోయెను; ఆ = ఆ; ఇంతియున్ = వనిత; కొంత = కొద్ది; కాలమున్ = కాలమున; కున్ = కు; కొడుకున్ = పుత్రుని; కనినన్ = కనగా; కణ్వ = కణ్వుడు అనెడి; ముని = ఋషి; ఇంద్రుడు = ఉత్తముడు; ఆ = ఆ; రాచపట్టి = రాకుమారుని; కిన్ = కి; జాతకర్మ = బాలసార {జాతకర్మ - పుట్టినప్పుడు చేసెడి కర్మములు, బాలసారాది}; ఆది = మున్నగు; మంగళ = శుభ; ఆచారంబులున్ = కార్యములను; ఒనర్చెన్ = చేసెను; ఆ = ఆ; డింభకుండును = పిల్లవాడు; దినదినంబున్ = రోజురోజు; కున్ = కి; బాలచంద్రుడునున్ = బాలచంద్రుని; పోలెన్ = వలె; ఎదుగుచున్ = పెరుగుతు.

భావము:

ఈ విధంగా అమోఘతేజోవంతుడు అయిన ఆ దుష్యంత రాకుమారుడు, ఋషి కన్యగా ఉన్న రాకుమారి శకుంతలను గర్భవతిని చేసి, మరునాడు తన పురానికి వెళ్ళిపోయాడు. ఆమె కొంతకాలానికి కుమారుని కన్నది. కణ్వమహాముని ఆ రాకుమారునికి జాతకాది కర్మలు చేసాడు. ఆ పసివాడు బాలచంద్రుడిలా దినదిన ప్రవకర్థమానుడు అయ్యాడు.

9-624-క.
  • ఉపకరణాలు:
  •  
  •  
  •  

కుంఠితుఁడుగాక వాఁడు
త్కంఠం దన పిన్ననాఁడె ణ్వవనచర
త్కంఠీరవ ముఖ్యంబుల
కంములం బట్టి యడుచుఁ; ట్టున్; విడుచున్.

టీకా:

కుంఠితుడుగాక = మొక్కపోనిధైర్యముకలవాడై; వాడు = అతను; ఉత్కంఠన్ = ఉత్కంఠముతో {ఉత్కంఠము - నేర్చుకొనుటాది యందలి వేగిరపాటు}; తన = తన యొక్క; పిన్ననాడె = పసితనమునందె; కణ్వ = కణ్వుని; వన = ఆశ్రమమునందు; చరత్ = తిరిగెడి; కంఠీరవ = సింహము; ముఖ్యంబులన్ = మున్నగువానిని; కంఠములన్ = మెడలు; పట్టి = పట్టి; అడుచున్ = అణచివేయును; కట్టున్ = కట్టివేయును; విడుచున్ = విడిచిపెట్టును .

భావము:

పసితనంలోనే మొక్కపోని ధైర్యంతో ఆ కణ్వాశ్రమంలో తిరుగుతున్న సింహాలను సైతం మెడలు వంచి లొంగదీసుకుని కట్టివేసేవాడు.

9-625-వ.
  • ఉపకరణాలు:
  •  
  •  
  •  

అంత నా కణ్వమునీంద్రుండు బాలకుం జూచి శకుంతల కిట్లనియె.

టీకా:

అంతన్ = అంతట; ఆ = ఆ; కణ్వ = కణ్వుడు అనెడి; ముని = ఋషులలో; ఇంద్రుండు = శ్రేష్ఠుడు; బాలకున్ = పిల్లవానిని; చూచి = కనుగొని; శకుంతల = శకుంతల; కిన్ = కి; ఇట్లు = ఈ విధముగ; అనియె = పలికెను .

భావము:

అప్పుడు, ఆ కణ్వమహర్షి ఆ బాలుడి నేర్పులు చూసి, శకుంతలతో ఇలా అన్నాడు.

9-626-ఉ.
  • ఉపకరణాలు:
  •  
  •  
  •  

"ట్టపురాజు నీ మగఁడు; పాపఁడు నన్నిట నెక్కు డంతకుం;
ట్టపుదేవివై గఱువ! బాగున నుండక పాఱువారితో
ట్టువనంబులో నవయఁగాఁ బనిలే దిటఁ దర్లిపోఁగదే
పుట్టిన యిండ్ల మానినులు పోరచిగా ననిశంబు నుందురే? "

టీకా:

పట్టపు = పట్టాభిషిక్తమైన; రాజు = రాజు; నీ = నీ యొక్క; మగడున్ = భర్త; పాపడున్ = పిల్లవాడు; అన్నిటన్ = అన్నివిషయములలోను; ఎక్కుడున్ = అందెవేసినచెయ్యి; అంతకున్ = అందుచేత; పట్టపుదేవివి = పట్టపురాణివి; ఐ = అయ్యి; గఱువ = అధికురాల; బాగుగన్ = చక్కగ; ఉండక = ఉండకుండ; పాఱువారి = బ్రాహ్మణుల; తోన్ = తోటి; కట్టున్ = పొత్తుతో; వనంబు = అడవి; లోనన్ = అందు; నవయగాన్ = కష్టపటవలసిన; పనిలేదు = అవసరములేదు; ఇటన్ = ఇక్కడనుండి; తరలిపోగదే = వెళ్ళిపొమ్ము; పుట్టినయిండ్లన్ = పుట్టిళ్ళలో; మానినులు = మానవతులు; పోరచిగాన్ = నిస్సారముగా; అనిశంబున్ = ఎల్లకాలము; ఉందురే = ఉండిపోతారా, ఉండరు .

భావము:

“నీ భర్త పట్టపుమహారాజు. నీ కొడుకు అన్నింట్లోను అందెవేసిన చెయ్యి. మరి, నీవు పట్టపురాణివి అయ్యి గొప్పగా ఉండక, బ్రాహ్మణులతో పొత్తు పెట్టుకుని ఇలా అడవిలో కష్టాలు పడడం ఎందుకు. మానవతులు పుట్టింట్లో ఉండిపోరు కదా. అందుచేత వెంటనే బయలుదేరి పొమ్ము.”

9-627-వ.
  • ఉపకరణాలు:
  •  
  •  
  •  

అనిన నియ్యకొని.

టీకా:

అనినన్ = అనగా; ఇయ్యకొని = అంగీకరించి .

భావము:

అలా భర్త వద్దకు వెళ్ళమని కణ్వమహర్షి చెప్పగా శకుంతల అంగీకరించింది.

9-628-క.
  • ఉపకరణాలు:
  •  
  •  
  •  

"ఆ పిన్నవాని నతుల
వ్యాపారు నుదారు వైష్ణవాంశోద్భవునిం
జూపెద" నంచు శకుంతల
భూపాలునికడకు వచ్చెఁ బుత్రుని గొనుచున్.

టీకా:

ఆ = ఆ; పినవాని = పిల్లవాడిని; అతుల = సాటిలేని; వ్యాపారున్ = సాహసవంతుని; ఉదారున్ = గొప్పవానిని; వైష్ణవ = విష్ణుమూర్తి యొక్క; అంశ = అంశతో; ఉద్భవునిన్ = పుట్టనివానిని; చూపెదన్ = చూపించెదను; అంచున్ = అనుచు; శకుంతల = శకుంతల; భూపాలుని = రాజు; కడ = వద్ద; కున్ = కు; వచ్చెన్ = వచ్చెను; పుత్రునిన్ = కొడుకును; కొనుచున్ = తీసుకొని.

భావము:

“సాటిలేని సాహసవంతుడు, వైష్ణవాంశ సంభూతుడు అయిన ఈ పిల్లవాడిని చూపిస్తాను” అంటూ శకుంతల దుష్యంతమహారాజు దగ్గరకి కొడుకును తీసుకొని వచ్చింది.

9-629-వ.
  • ఉపకరణాలు:
  •  
  •  
  •  

వచ్చి దుష్యంతుండున్న సభామండపంబునకుం జని నిలిచి యున్న యెడ.

టీకా:

వచ్చి = వచ్చి; దుష్యంతుండు = దుష్యంతుడు; ఉన్న = ఉన్నట్టి; సభా = సభలోని; మండపంబున్ = మండపమున; కున్ = కు; చని = వెళ్ళి; నిలిచి = నిలబడి; ఉన్న = ఉన్నట్టి; ఎడన్ = సమయమునందు .

భావము:

శకుంతల అలా వచ్చి దుష్యంతుడు ఉన్న సభామండపంలో నిలబడింది. అప్పుడు.

9-630-మ.
  • ఉపకరణాలు:
  •  
  •  
  •  

కేలన్ గురుచక్రరేఖయుఁ బదద్వంద్వంబునం బద్మరే
లు నొప్పారఁగ నందు వచ్చిన రమాకాంతుండు నాఁ గాంతి న
గ్గమై యున్న కుమారు మారసదృశాకారున్ విలోకించి తాఁ
లుకం డయ్యె విభం డెఱింగి సతి విభ్రాంతాత్మ యై యుండగన్.

టీకా:

వల = కుడి; కేలన్ = చేతిలో; గురు = గొప్ప; చక్రరేఖయున్ = చక్రము; పద = పాదముల; ద్వంద్వంబునన్ = రెంటి యందు; పద్మరేఖలు = పద్మములు; ఒప్పారగన్ = చక్కగా ఉండి; అందున్ = అక్కడకు; వచ్చిన = వచ్చినట్టి; రమాకాంతుండు = విష్ణుమూర్తి; నాన్ = వలె; కాంతిన్ = ప్రకాశముతో; అగ్గలము = అతిశయించినవాడు; ఐ = అయ్యి; ఉన్న = ఉన్నటువంటి; కుమారున్ = పుత్రుని; మార = మన్మథునితో; సదృశ = సమానమైన; ఆకారున్ = స్వరూపము కలవానిని; విలోకించి = చూసి; తాన్ = అతను; పలుకండు = మాట్లాడనివాడు; అయ్యెన్ = అయ్యెను; విభుండు = రాజు; ఎఱింగి = తెలిసినప్పటికి; సతి = భార్య; విభ్రాంత = తడబడెడి; ఆత్మ = మనసుకలామె; ఐ = అయ్యి; ఉండగన్ = ఉండగా.

భావము:

కుడి చెతిలో చక్రం, పాదాలు రెంటిలోను పద్మం గుర్తులతో విష్ణుమూర్తిలా ప్రకాశిస్తూ మన్మథాకారుడిలా ఉన్న కొడుకు ఎదురుగా వచ్చి ఉన్ననూ, మాట్లాడని తన భర్త దుష్యంతుని చూసి శకుంతల తడబడి మనసులో విచారించింది.

9-631-వ.
  • ఉపకరణాలు:
  •  
  •  
  •  

ఆ సమయంబున.

టీకా:

ఆ = ఆ; సమయంబునన్ = సమయమునందు .

భావము:

అలా బహు యోగ్యుడైన కొడుకుతో భార్య అయిన శకుంతల వచ్చి ఎదురుగా నిలబడినా దుష్యంత మహారాజు మౌనంగా ఉన్న ఆ సమయంలో.

9-632-మ.
  • ఉపకరణాలు:
  •  
  •  
  •  

"దె నీ వల్లభ; వాఁడు నీ సుతుఁడు; భార్యాపుత్రులం బాత్రులన్
లంగా; దలనాఁటి కణ్వవనికా వైవాహికారంభముల్
ది నూహింపు; శకుంతలావచనముల్ మాన్యంబుగా భూవరేం
ద్ర! యం జేకొను" మంచు మ్రోసెను వియద్వాణీవధూవాక్యముల్.

టీకా:

అదె = అదిగో; నీ = నీ యొక్క; వల్లభ = భార్య; వాడు = అతడు; నీ = నీ యొక్క; సుతుడు = కొడుకు; భార్యా = పెళ్ళాము; పుత్రులన్ = కొడుకులను; పాత్రులన్ = యోగ్యులన్; వదలన్ = వదలిపెట్టుట; కాదు = తగినది కాదు; నాటి = ఆనాటి; కణ్వ = కణ్వుని; అవనికా = ఆరామము నందలి; వైవాహిక = వివాహమాడిన; ఆరంభముల్ = సంబరములను; మదిన్ = మనసు నందు; ఊహింపు = తలచుకొనుము; శకుంతల = శకుంతల యొక్క; ఆ = ఆ; వచనముల్ = మాటలు; మాన్యంబుగాన్ = గౌరవించునట్లు; భూవరేంద్ర = మహారాజ; దయన్ = కరుణతో; చేకొనుము = స్వీకరించుము; అంచున్ = అనుచు; మ్రోసెన్ = పలికెను; వియద్వాణీ = ఆకాశవాణి; వధూ = కల్యాణ; వాక్యముల్ = పలుకులు.

భావము:

ఆకాశవాణి “ఓ మహారాజా! అదిగో ఆమె నీ భార్య; అతడు నీ కొడుకు; యోగ్యులైన భార్యాపుత్రులను వదలిపెట్టుట తగిన పని కాదు. ఆనాటి కణ్వాశ్రమంలో వివాహమాడిన సంబరాలను మనసులో తలచుకో. శకుంతల మాటలు గౌరవించి దయతో ఆమెను స్వీకరించు.” అంటూ పలికింది.

9-633-వ.
  • ఉపకరణాలు:
  •  
  •  
  •  

ఇట్లశరీరవాణి సర్వభూతంబులకుఁ దేటపడ భరింపు మని పలికిన, నా కుమారుండు భరతుండయ్యె; నంత నా రాజు రాజవదన నంగీకరించి తనూభవుం జేకొని కొంతకాలంబు రాజ్యంబుజేసి పరలోకంబునకుం జనియె; తదనంతరంబ.

టీకా:

ఇట్లు = ఈ విధముగ; అశరీరవాణి = అకాశవాణి; సర్వ = సమస్తమైన; భూతంబుల్ = ప్రాణులకు; తేటపపడన్ = తెలియునట్లుగ; భరింపుము = భరించుము; అని = అని; పలికినన్ = చెప్పుట చేత; ఆ = ఆ; కుమారుండు = బాలకుడు; భరతుండు = భరతుడు; అయ్యెన్ = అయ్యెను; అంతన్ = అంతట; ఆ = ఆ; రాజు = రాజు; రాజవదనన్ = పద్మవదనను; అంగీకరించి = ఒప్పుకొని; తనూభవున్ = పుత్రుని {తనూభవుడు - తనువున పుట్టినవాడు, కొడుకు}; చేకొని = స్వీకరించి; కొంతకాలంబున్ = కొన్నాళ్ళు; రాజ్యంబున్ = రాజ్యము; చేసి = పాలించి; పరలోకంబునకుంజనియె = పరలోకగతుడయ్యెను; తదనంతరంబునన్ = ఆ తరువాత.

భావము:

ఈ విధంగా అకాశవాణి అందరూ వినేలా “భరించుము” అని చెప్పుట చేత, ఆ బాలకుడు “భరతుడు”గా ప్రసిద్ధుడు అయ్యాడు. అంతట దుష్యంతమహారాజు పద్మవదన శకుంతలను పుత్రుని స్వీకరించి కొంతకాలం రాజ్యం పాలించి పరలోకగతుడు అయ్యాడు. అటు పిమ్మట.

9-634-క.
  • ఉపకరణాలు:
  •  
  •  
  •  

రెంవహరి క్రియ ధరణీ
మంలభారంబు నిజసమంచితబాహా
దంమున నిలిపి తనకును
భంనమున నెదురులేక రతుం డొప్పెన్.

టీకా:

రెండవ = రెండవ; హరి = విష్ణువు; క్రియన్ = వలె; ధరణీమండల = భూచక్రము; భారంబున్ = పరిపాలించెడి భారమును; నిజ = తన; సమంచిత = చక్కటి; బాహాదండమునన్ = భుజములపై; నిలిపి = ఉంచుకొని; తన = తన; కును = కు; భండనమునన్ = యుద్ధము నందు; ఎదురులేక = తిరుగులేకుండ; భరతుండు = భరతుడు; ఒప్పెన్ = విలసిల్లెను.

భావము:

ఆ భరతుడు రెండవ విష్ణువా అన్నట్లు భూభారం సర్వం తన భుజస్కంధాలపై ధరించి, యుద్ధంలో తనకు తిరుగన్నది లేకుండ భరతుడు విలసిల్లాడు.

9-635-వ.
  • ఉపకరణాలు:
  •  
  •  
  •  

మఱియునా దౌష్యంతి, యమునాతటంబున దీర్ఘతపుండు పురోహితుండుగా డెబ్బదియెనిమిదియును, గంగాతీరంబున నేఁబది యయిదును, నిట్లు నూటముప్పదిమూఁడశ్వమేధయాగంబులు సదక్షిణంబులుగా నొనర్చి; దేవేంద్రవిభవంబున నతిశయించి, పదుమూఁడువేలునెనుబదినాలుగు కదుపుధేనువులుగలయది ద్వంద్వంబనం బరఁగు, నట్టి వేయి ద్వంద్వంబుల పాఁడిమొదవులఁ గ్రేపులతోడ నలంకారసహితలం జేసి వేవురు బ్రాహ్మణుల కిచ్చి, మష్కార తీర్థకూలంబున విప్రముఖ్యులకుఁ బుణ్యదినంబున గనక భూషణ శోభితంబులయి ధవళదంతంబులు గల నల్లని యేనుంగులం బదునాలుగులక్షల నొసంగె; దిగ్విజయకాలంబున శక, శబర, బర్బర, కష, కిరాతక, హూణ, మ్లేచ్ఛ దేశంబుల రాజులఁ బీచంబడంచి, రసాతలంబున రాక్షస కారాగృహంబులందున్న వేల్పుల గరితలం బెక్కండ్ర విడిపించి తెచ్చి, వారల వల్లభులం గూర్చె; త్రిపురదానవుల జయించి; నిర్జరుల నిజమందిరంబుల నునిచె; నతని రాజ్యంబున గగన ధరణీతలంబులు ప్రజలుగోరిన కోరిక లిచ్చుచుండె; నివ్విధంబున.

టీకా:

మఱియున్ = ఇంకను; దౌష్యంతి = భరతుడు {దౌష్యంతి - దుష్యంతుని పుత్రుడు, భరతుడు}; యమునా = యమునానదీ; తటంబునన్ = ఒడ్డునందు; దీర్ఘతపుండు = దీర్ఘతపుడు; పురోహితుండు = పురోహితుడు; కాన్ = అయ్యుండగా; డెబ్బదియెనిమిదియును = డెబ్బైయెనిమిది (78); గంగా = గంగానదీ; తీరంబునన్ = ఒడ్డునందు; ఏబదియయిదునున్ = ఏభైయైదు (55); ఇట్లు = ఈ విధముగ; నూటముప్పదిమూడు = నూటముప్పైమూడు (133); అశ్వమేథ = అశ్వమేథము అనెడి; యాగంబులున్ = యాగములను; సదక్షిణముగా = నేర్పుగా చేయబడినవిగా; ఒనర్చి = చేసి; దేవేంద్ర = ఇంద్రుని వంటి; విభవంబునన్ = వైభవముతో; అతిశయించి = పెంపు కలిగి; పదుమూడువేలున్ = పదమూడువేల; ఎనుబదినాలుగు = ఎనభైనాలుగు; కదుపు = పాడి; ధేనువులున్ = ఆవులు; కలయది = కలది; ద్వంద్వంబున్ = ద్వంద్వము; అనన్ = అనగా; పరగున్ = తెలియబడును; అట్టి = అటువంటి; వేయి = వెయ్యి (1000); ద్వంద్వంబుల = ద్వంద్వముల; పాడి = పాలిచ్చునవైన; మొదవులన్ = ఆవులను; క్రేపుల = దూడలతో; తోడన్ = తోపాటు; అలంకారసహితలన్ = అలంకరింపబడినవిగా; చేసి = చేసి; వేవురు = వెయ్యిమంది (1000); బ్రాహ్మణుల్ = విప్రుల; కున్ = కు; ఇచ్చి = దానముచేసి; మష్కార = మష్కారనదీ; తీర్థ = పుణ్యతీర్థము; కూలంబునన్ = గట్టుమీద; విప్ర = బ్రాహ్మణ; ముఖ్యుల్ = ప్రముఖుల; కున్ = కు; పుణ్యదినంబునన్ = మంచిరోజులలో, శ్రాద్ధదినములలో; కనక = బంగారపు; భూషణ = ఆభరణములతో; శోభితంబులు = విలసిల్లుతున్నవి; అయి = ఐ; ధవళ = తెల్లని; దంతంబులు = దంతములు; కల = కలిగిన; నల్లని = నల్లటి; ఏనుగులన్ = ఏనుగులను; పదునాలుగులక్షలన్ = పద్నాలుగులక్షలు (14,00,000); ఒసంగెన్ = దానముచేసెను; దిగ్విజయ = దిగ్విజయయాత్రచేసెడి; కాలంబునన్ = సమయమునందు; శక = శకుల; శబర = శబరుల; బర్బర = బర్బరుల; కష = కషుల; కిరాతక = కిరాతకుల; హూణ = హూణుల; మ్లేచ్ఛ = మ్లేచ్ఛుల; దేశంబులన్ = దేశము లందలి; రాజులన్ = రాజుల యొక్క; పీచంబు = గర్వము; అడంచి = అణిచివేసి; రసాతలంబునన్ = పాతాళములో; రాక్షస = రాక్షసుల యొక్క; కారాగృహంబుల = చెరసాలల; అందు = లో; ఉన్న = ఉన్నట్టి; వేల్పుల = దేవతల; గరితలన్ = భార్యను; పెక్కండ్రన్ = అనేక మందిని; విడిపించి = విడుదలచేసి; తెచ్చి = తీసుకొని వచ్చి; వారల = వారి యొక్క; వల్లభులన్ = భర్తలతో; కూర్చెన్ = కలిపెను; త్రిపురదానవులన్ = త్రిపురాసురులను; జయించి = గెల్చి; నిర్జరులన్ = దేవతలను; నిజ = వారి యొక్క; మందిరంబులనున్ = ఇండ్లలో; ఉనిచెన్ = ఉండునట్లుచేసెను; అతని = అతని యొక్క; రాజ్యంబునన్ = రాజ్యము నందు; గగన = ఆకాశ; ధరణీ = భూ; తలంబులున్ = మండలములు; ప్రజలు = ప్రజలు; కోరిన = కోరినట్టి; కోరికలున్ = కోరికలను; ఇచ్చుచున్ = ఇస్తూ; ఉండెన్ = ఉండెను; ఈ = ఈ; విధంబునన్ = విధముగ.

భావము:

అంతేకాక, భరతుడు దీర్ఘతపుడు పురోహితుడుగా యమునానది గట్టు మీద డెబ్బైయెనిమిది; గంగానది గట్టుమీద ఏభైయైదు; ఇలా నూటముప్పైమూడు అశ్వమేథ యాగాలు చేసాడు. ఇంద్రవైభవంతో అతిశయించాడు. పదమూడువేల ఎనభైనాలుగు పాడి ఆవులు కలదానిని ద్వంద్వము అంటారు. అటువంటి వెయ్యి ద్వంద్వముల అలంకరింపబడిన పాలిచ్చే ఆవులను, దూడల తోపాటు, వెయ్యిమంది విప్రులకు దానం చేసాడు. మష్కారా పుణ్యతీర్థం గట్టుమీద బ్రాహ్మణులకు శుభతిథులలో, శ్రాద్ధదినాలలో బంగారు ఆభరణములతో విలసిల్లుతున్న పద్నాలుగులక్షలు తెల్లని దంతాలు కల నల్లటి ఏనుగులను (14,00,000) దానం చేసాడు. దిగ్విజయ యాత్రచేసే సమయంలో శక, శబర, బర్బర, కష, కిరాతక, హూణ, మ్లేచ్ఛ దేశాల రాజుల గర్వం అణిచేసాడు. పాతాళంలో రాక్షసుల బంధీలుగా ఉన్న అనేకమంది దేవతాస్త్రీలను విడిపించాడు. వారిని తెచ్చి వారి భర్తలతో కలిపాడు. త్రిపురాసురులను గెల్చి దేవతలను వారి వారి స్థానాలలో ఉండేలా చేసాడు. అతని రాజ్యంలో భూమ్యాకాశాలు ప్రజలు కోరిన కోరికలు తీరుస్తూ ఉండేవి. ఈ విధంగా.

9-636-ఆ.
  • ఉపకరణాలు:
  •  
  •  
  •  

త్యచరితమందుఁ లమందు బలమందు
భాగ్యమందు లోకతులకంటె
నెక్కుడైన పేర్మి నిరువదియేడువే
లేండ్లు ధరణి భరతుఁ డేలె నధిప!

టీకా:

సత్య = సత్యమైన; చరితము = ప్రవర్తన; అందున్ = లోను; చలము = పట్టుదల; అందున్ = లోను; బలము = శక్తి; అందున్ = లోను; భాగ్యము = సంపదల; అందున్ = లోను; లోకపతులు = దిక్పాలకుల; కంటెన్ = కంటె; ఎక్కుడున్ = అధికమైనది; ఐన = అయిన; పేర్మిన్ = వైభవముతో; ఇరువదియేడువేల = ఇరవైయేడువేల (27,000); ఏండ్లు = సంవత్సరములు; ధరణిన్ = భూమిని; భరతుడు = భరతుడు; ఏలెన్ = పరిపాలించెను; అధిప = రాజా.

భావము:

ఓ పరీక్షిన్మహారాజా! సత్యవర్తనతో, పట్టుదలతో, అధిక శక్తి సంపదలతో దిక్పాలకులను మించిన వైభవంతో ఇరవైయేడువేల ఏళ్ళు భరతుడు రాజ్యం ఏలాడు.

9-637-క.
  • ఉపకరణాలు:
  •  
  •  
  •  

ర్థపతికంటెఁ గలిమిఁ గృ
తార్థుండై యతుల శౌర్య లవడియు నతం
ర్థములను బ్రాణములను
వ్యర్థము లని తలఁచి శాంతుఁ య్యె నరేంద్రా!

టీకా:

అర్థపతి = కుబేరుని; కంటెన్ = కంటె; కలిమిన్ = సంపదలతో; కృతార్థుండు = అనుకొన్నది సాధించువాడు; ఐ = అయ్యి; అతుల = సాటిలేని; శౌర్యమున్ = శౌర్యము; అలవడియున్ = కలిగి ఉండి; అతండు = అతను; అర్థములను = ధనములను; ప్రాణములను = ప్రాణములను; వ్యర్థములు = పనికిరానివి; అని = అని; తలచి = భావించి; శాంతుఁడు = శాంతము కలవాడు {శాంతము – కామక్రోధాది రాహిత్యము}; అయ్యెన్ = అయ్యెను; నరేంద్రా = రాజా.

భావము:

రాజా పరీక్షిత్తూ! పిమ్మట, కుబేరుని మించిన సంపదలు, అనుకున్నదెల్లా సాధించే సాటిలేని శౌర్యం ఉన్నా, భరతుడు అర్థప్రాణాలు వ్యర్థాలని గ్రహించి పరమ శాంతుడుగా అయ్యాడు.

9-638-క.
  • ఉపకరణాలు:
  •  
  •  
  •  

తుని భార్యలు మువ్వురు
రుసం బుత్రకులఁ గాంచి ల్లభుతోడన్
రిగారని తోడ్తోడను
శిములు దునుమాడి రాత్మ శిశువుల నధిపా!

టీకా:

భరతుని = భరతుని యొక్క; భార్యలు = భార్యలు; మువ్వురున్ = ముగ్గురు; వరుసన్ = వరసగా; పుత్రకులన్ = కొడుకులన్; కాంచి = కని; వల్లభు = భర్త; తోడన్ = తోటి; సరి = సమానమైనవారు; కారు = కారు; అని = అని; తోడ్తోడన్ = వెంటవెంటనే; శిరములున్ = తలలు; తునుమాడిరి = ఖండించిరి; ఆత్మ = తమ; శిశువులన్ = పుత్రులను; అధిపా = రాజా.

భావము:

మహారాజా! భరతుని ముగ్గురు భార్యలు వరసగా కొడుకులను కని, భర్త పేరు నిలబెట్టగలవారు కారు అని వెంటవెంటనే తమ బిడ్డల తలలు ఖండించారు.

9-639-వ.
  • ఉపకరణాలు:
  •  
  •  
  •  

ఇట్లు విదర్భరాజపుత్రికలు శిశువులం జంపిన భరతుం డపుత్రకుండై మరుత్ స్తోమంబను యాగంబు పుత్రార్థియై చేసి, దేవతల మెప్పించె; నయ్యవసరంబున.

టీకా:

ఇట్లు = ఇలా; విదర్భరాజ = విదర్భరాజుయొక్క; పుత్రికలు = కుమార్తెలు; శిశువులన్ = పసిపిల్లలను; చంపినన్ = చంపివేయగా; భరతుండు = భరతుడు; అపుత్రకుండు = కొడుకులులేనివాడు; ఐ = అయ్యి; మరుత్ స్తోమంబు = మరుత్ స్తోమంబు; అను = అనెడి; యాగంబున్ = యజ్ఞమును; పుత్ర = కొడుకులను; అర్థి = కోరువాడు; ఐ = అయ్యి; చేసి = ఆచరించి; దేవతలన్ = దేవతలను; మెప్పించెను = మెప్పించను; ఆ = ఆ; అవసరంబునన్ = సమయమునందు .

భావము:

ఇలా విదర్భరాకుమారీలు అయన తన భార్యలు పసిపిల్లలను చంపివేయడంతో భరతుడు అపుత్రకుడు అయ్యి, కొడుకుల కోసం మరుత్ స్తోమంబు అనే యాగం చేసి దేవతలను మెప్పించాడు. అప్పుడు.

9-640-సీ.
  • ఉపకరణాలు:
  •  
  •  
  •  

న్న యిల్లాలిఁ జూలాలిని మమతాఖ్యఁ-
జూచి బృహస్పతి సురతమునకుఁ
దొరఁకొని పైబడ్డఁ దొల్లి గర్భంబున-
నున్న బాలుఁడు భయం బొదవి వలదు
గదని మొఱజేయఁమకంబుతో వాని-
నంధుండ వగుమన్న లిగి వాఁడు
యోనిలోపలి వీర్య మూడఁ దన్నిన నేలఁ-
డి బిడ్డఁడై యున్నఁ బాయ లేక

9-640.1-ఆ.
  • ఉపకరణాలు:
  •  
  •  
  •  

నితని పెంపు; కొడుకు లిరువురు జన్మించి
నుచు వెలయఁ జేయు నిన మమతఁ
బెంపఁజాల; నీవ పెంపు; భరింపు; మీ
ద్వాజు ననుచుఁ జనియె దాని విడిచి.

టీకా:

అన్న = అన్న యొక్క; ఇల్లాలిన్ = భార్యను; చూలాలినిన్ = గర్భవతిని; మమత = మమత అనెడి; ఆఖ్యన్ = పేరు కలామెను; చూచి = చూసి; బృహస్పతి = బృహస్పతి; సురతమున్ = రతిక్రీడ; కున్ = కు; తొరకొని = సిద్ధపడి; పైబడ్డన్ = మీదపడగా; తొల్లి = ముందుగ; గర్భంబునన్ = కడుపులో; ఉన్న = ఉన్నట్టి; బాలుడు = పిల్లవాడు; భయంబున్ = భయ; పొదవి = పడి; వలదు = వద్దు; తగదు = తగిన పని కాదు; అని = అని; మొఱజేయన్ = మొత్తుకొనగా; తమకంబున్ = మోహము; తోన్ = తోటి; వానిన్ = అతనిని; అంధుండవు = గుడ్డివాడవు; అగుము = అయిపొమ్ము; అన్నన్ = శపించగ; అలిగి = అలిగి; వాడు = అతను; యోని = ఉపస్థు; లోపలి = లోని; వీర్యమున్ = వీర్యమును; ఊడన్ = ఊడిపడిపోయేలా; తన్నినన్ = తన్నగా; నేలన్ = నేలమీద; పడి = పడిపోయి; బిడ్డడు = పిల్లవాడు; ఐ = అయ్యి; ఉన్నన్ = ఉండగా; పాయలేక = వదలలేక; ఇతనిన్ = ఇతనిని కూడ.
పెంపు = పెంచుము; కొడుకులు = పుత్రులు; ఇరువురు = ఇద్దరు; జన్మించిరి = పుట్టిరి; అనుచున్ = అనచెప్పి; వెలయన్ = నమ్మునట్లు; చేయుము = చెయ్యి; అనినన్ = అనగా; మమత = మమత; పెంచజాలన్ = పెంచలేను; నీవ = నీవే; పెంపు = పెంచుము; భరింపుము = భరించుము; ఈ = ఈ; ద్వాజున్ = ద్వాజుని; అనుచున్ = అనుచు; చనియెన్ = వెళ్ళిపోయెను; దానిని = దానిని; విడిచి = వదలివేసి.

భావము:

గర్భవతిగా ఉన్న అన్న ఉతథ్యుని భార్య మమతను చూసి బృహస్పతి రతిక్రీడకు సిద్ధపడి మీదపడ్డాడు. అప్పటికే కడుపులో ఉన్న పిల్లవాడు భయపడి “వద్దు. ఇది తగినపని కాదు” అని మొత్తుకొన్నాడు. తమకంతో ఉన్న బృహస్పతి అతనిని గుడ్డివాడివి అయిపొమ్మని శపించాడు. దానితో అలిగి అతను ఉపస్థు లోని వీర్యాన్ని ఊడిపడేలా తన్నగా, నేలమీద పిల్లవాడిగా పడ్డాడు. బృహస్పతి “ఇద్దరు పుత్రులు పుట్టారు అని చెప్పి నమ్మేలా చేసి, ఇతనిని పెంచు” అన్నాడు. కాని మమత “నేను పెంచలేను ఈ ద్వాజుని నీవే పెంచు.” అంటూ వానిని వదలేసి వెళ్ళిపోయింది.

9-641-వ.
  • ఉపకరణాలు:
  •  
  •  
  •  

ఇట్లు చథ్యుని భార్య యగు మమతయు బృహస్పతియు శిశువుం గని, ద్వాజుండైన వీని నీవ నీవ భరింపుమని, వదినె మఱఁదులు దమలో నొండొరువులం బలికిన కారణంబున వాఁడు భరద్వాజుండయ్యె; గర్భస్థుండయిన వాఁడు బృహస్పతి శాపంబున దీర్ఘతముండయ్యె; నంత నా బృహస్పతియు మమతయు నుదయించిన వాని విడిచి నిజేచ్ఛం జనిన, మరుత్తులు వానిం బోషించి పుత్రార్థి యయిన భరతున కిచ్చిరి; భరతుండు వానిం జేకొనియె; వితథంబయిన భరతవంశంబునకు నా భరద్వాజుండు వంశకర్త యగుటం జేసి వితథుండనం బరఁగె నా వితథునికి మన్యువు, మన్యువునకు బృహత్క్షత్త్ర జయ మహావీర్య నర గర్గు లను వారేవురు సంభవించి; రందు నరునికి సంకృతి, సంకృతికి గురుండు, రంతిదేవుం డన నిరువురు జన్మించిరి; అందు.

టీకా:

ఇట్లు = ఈ విధముగ; ఉచథ్యుని = ఉచథ్యుని; భార్య = భార్య; అగు = ఐన; మమతయున్ = మమత; బృహస్పతియున్ = బృహస్పతి; శిశువున్ = శిశువును; కని = పొంది; ద్వాజుండు = ద్వాజుడు; ఐన = అయినట్టి; వీనిన్ = ఇతనిని; నీవ = నీవే; నీవ = నీవే; భరింపుము = భరించుము; అని = అని; వదినె = అన్నభార్య; మఱదులు = భర్త తమ్ముడు; తమలోన = వారిలోవారు; ఒండొరులన్ = ఒకరినొకరు; పలికిన = చెప్పిన; కారణంబునన్ = కారణముచేత; వాడు = అతను; భరద్వాజుండు = భరద్వాజుడు; అయ్యెన్ = అయ్యెను; గర్భస్థుండు = కడుపులో నున్నవాడు; అయిన = అయినట్టి; వాడు = అతను; బృహస్పతి = బృహస్పతి; శాపంబునన్ = శాపమువలన; దీర్ఘతముడు = బాగాగుడ్డివాడు; అయ్యెన్ = అయ్యెను; అంతన్ = అంతట; ఆ = ఆ; బృహస్పతియున్ = బృహస్పతి; మమతయునున్ = మమత; ఉదయించినవానిని = పుట్టినవాడిని; విడిచి = వదిలేసి; నిజేచ్ఛన్ = ఏవరిదారినవారు; చనినన్ = వెళ్ళిపోగా; మరుత్తులు = మరుత్తులు; వానిన్ = అతడిని; పోషించి = పెంచి; పుత్రార్థి = కొడుకును కోరువాడు; అయిన = అయినట్టి; భరతున్ = భరతుని; కిన్ = కి; ఇచ్చిరి = ఇచ్చిరి; భరతుండున్ = భరతుడు; వానిన్ = అతనిని; చేకొనియె = స్వీకరించెను; వితథంబు = సంతులేనిది; అయిన = ఐన; భరతవంశంబున్ = భరతవంశమున; కున్ = కు; ఆ = ఆ; భరద్వాజుండు = భరద్వాజుడు; వంశ = వంశమును; కర్త = నిలబెట్టినవాడు; అగుటన్ = అగుట; చేసి = వలన; వితథుండు = వితథుడు; అనన్ = అనగా; పరగెన్ = ప్రసిద్ధుడయ్యెను; ఆ = ఆ; వితథున్ = వితథుని; కిన్ = కి; మన్యువు = మన్యవు; మన్యువున్ = మన్యువున; కున్ = కు; బృహత్క్షత్ర = బృహత్క్షత్రుడు; జయ = జయుడు; మహావీర్య = మహావీర్యుడు; నర = నరుడు; గర్గులు = గర్గుడులు; అను = అనెడి; వారు = వారు; ఏవురు = ఐదుమంది (5); సంభవించిరి = పుట్టిరి; అందున్ = వారిలో; నరున్ = నరుని; కిన్ = కి; సంకృతి = సంకృతి; సంకృతికిన్ = సంకృతికి; గురుండున్ = గురుడు; రంతిదేవుండున్ = రంతిదేవుడు; అనన్ = అనగా; ఇరువురు = ఇద్దరు; జన్మించిరి = పుట్టిరి; అందున్ = వారిలో.

భావము:

ఈ విధంగ ఉచథ్యుని భార్య మమత బృహస్పతి శిశువును కని ద్వాజుడు అయినట్టి ఇతనిని “నీవే నీవే భరించు” అని వదినా మఱిది వాదులాడుకున్న కారణంచేత అతను భరద్వాజుడు అని పిలువబడ్డాడు. కడుపులో ఉన్న పిల్లవాడు బృహస్పతి శాపం వలన గుడ్డివాడు అయిపోయాడు. అంతట, ఆ బృహస్పతి మమత పుట్టినవాడిని వదిలేసి ఎవరి దారిన వారు వెళ్ళిపోగా, మరుత్తులు అతడిని పెంచి, కొడుకును కోసం తపిస్తున్న భరతునికి ఇచ్చారు. అలా భరతుడు స్వీకరించిన ఆ భరద్వాజుడు సంతులేని భరతవంశాన్ని నిలబెట్టాడు. కనుక, వితథుడు అని ప్రసిద్ధుడు అయ్యాడు. ఆ వితథునికి మన్యవు, మన్యువునకు బృహత్క్షత్రుడు, జయుడు, మహావీర్యుడు, నరుడు, గర్గుడు అని ఐదుమంది కొడుకుల పుట్టారు. వారిలో నరునికి సంకృతి; సంకృతికి గురుడు, రంతిదేవుడు అని ఇద్దరు పుట్టారు. వారిలో...